Surunkali buyrak etishmovchiligi – bu odamning chiqarish tizimi fiziologik funktsiyalarni bajarishni to’xtatadigan holat. Nefronlarning o’limi tufayli buyraklar gomeostazni – ichki muhitning doimiyligini saqlab qolish qobiliyatini yo’qotadi. Erkaklar va ayollarda surunkali buyrak etishmovchiligi bo’lsa, ozuqa moddalarining parchalanish mahsulotlari tanadan to’liq chiqarib tashlanmaydi, bu esa jiddiy asoratlarni keltirib chiqaradi. N.A nomidagi Urologiya va interventsion radiologiya ilmiy-tadqiqot institutida. Lopatkina – Rossiya Sog’liqni saqlash vazirligining «Milliy radiologiya ilmiy-tadqiqot markazi» Federal davlat byudjeti muassasasining filiali  ushbu kasallikni davolashning barcha zamonaviy usullaridan foydalanadi  .

Surunkali buyrak etishmovchiligi (CRF) odatda nefronlarning progressiv yo’qolishiga olib keladigan kasalliklarning natijasidir:

• tizimli patologiyalarda (diabetes mellitus, qizil yuguruk, skleroderma, onkologik patologiya) va surunkali intoksikatsiyadagi nefrit;
• nefrolitiaz (buyrak toshlari);
• surunkali glomerulonefrit yoki pielonefrit;
• qandli diabet tufayli glomeruloskleroz;
• polikistik buyrak kasalligi yoki amiloidoz;
• nefroangioskleroz (buyrak tomirlarining shikastlanishi).

Surunkali buyrak etishmovchiligining sabablari

Siydik chiqarish tizimining disfunktsiyasi boshqa o’tkir va surunkali patologiyalarni qo’zg’atishi mumkin:

• Glomerulonefrit – bu otoimmun tabiatli buyraklarning glomerulyar elementlarining yallig’lanishi.
• Polikistik kasallik – buyrak to’qimalariga ta’sir qiladigan ko’plab yaxshi o’smalar.
• Qandli diabet siydik tizimiga ta’sir qiluvchi endokrin kasallikdir.
• Bo’shatish organlariga yuk ortishi tufayli yuqori qon bosimi surunkali buyrak etishmovchiligi uchun zaruriy shartdir.
• Patologik sharoitlardan kelib chiqqan buyrak kanallarining bloklanishi – prostata kengayishi, qo’shni to’qimalarda o’smalar, urolitiyoz.

Surunkali buyrak etishmovchiligi ham quyidagi sabablarga ko’ra rivojlanadi:

• og’ir semirish;
• lipid almashinuvining buzilishi;
• otoimmün kasalliklar;
• ayollar va erkaklarda surunkali siydik yo’llarining infektsiyalari;
• yomon ovqatlanish;
• steroid bo’lmagan dorilarni suiiste’mol qilish;
• intrauterin rivojlanish anomaliyalari.

Surunkali buyrak etishmovchiligining bosqichlari

Uning rivojlanishida buyrak etishmovchiligi 4 bosqichdan o’tadi:

1. Yashirin. Bu ayollarda ham, erkaklarda ham aniq alomatlarsiz sodir bo’ladi. Kasallikni faqat keng qamrovli laboratoriya tekshiruvlari natijalari asosida aniqlash mumkin. Patologiyani proteinuriya ko’rsatishi mumkin – siydikda oqsil kontsentratsiyasining oshishi.
2. Kompensatsiya qilingan. Bemorning tanasi hali ham metabolik kasalliklar bilan kurashmoqda, ammo patologiyaning birinchi namoyonlari allaqachon o’zlarini his qilmoqda. Ushbu bosqichda surunkali buyrak etishmovchiligi quruq og’iz, kun davomida charchoqning kuchayishi va siydikning kunlik hajmining oshishi bilan namoyon bo’ladi. Sinovlar karbamid va kreatininning yuqori konsentratsiyasini ko’rsatadi.
3. Davriy. Buyrak shikastlanishining belgilari yanada aniqroq bo’ladi. Og’izda quruqlik hissi o’tkir tashnalik, achchiq ta’m va ko’ngil aynishi bilan birga keladi. Kislotalikning oshishiga qarab pH muvozanati buziladi. Uyquning buzilishi va xotira buzilishi kuzatiladi.
4. Terminal. Bu surunkali buyrak etishmovchiligining xavfli asoratlari, jumladan shishish, yurak faoliyatining buzilishi, jigar distrofiyasi va o’pka to’qimalarida tiqilib qolish bosqichidir.

Turli sabablarga ko’ra surunkali buyrak etishmovchiligi bir necha oy va hatto yillar davomida rivojlanishi mumkin. Shuning uchun asoratlarni rivojlanishiga yo’l qo’ymaslik uchun birinchi ogohlantirish belgilariga e’tibor berish tavsiya etiladi.

Surunkali buyrak etishmovchiligining belgilari va belgilari

Surunkali buyrak etishmovchiligining klinik ko’rinishlari turlicha:

• teri muammolari – quruqlik, qichishish, elastiklikning pasayishi;
• mo’rt tirnoqlar va soch to’kilishi;
• umumiy zaiflik va ishlashning pasayishi;
• tashvish va asabiylashishning kuchayishi;
• e’tiborni uzoq vaqt davomida ushlab turish qiyinligi;
• eshitish, ko’rish, xotira va uxlab qolish bilan bog’liq muammolar.

Surunkali buyrak etishmovchiligining rivojlanishi quyidagi belgilarning rivojlanishiga olib keladi:

• erkaklar va ayollardagi teri oqarib ketadi, kulrang yoki sarg’ish rangga ega bo’ladi;
• qon ivishining buzilishi tufayli tanada gematomalar va ko’karishlar paydo bo’ladi;
• O’z-o’zidan qon ketish paydo bo’ladi – burun, anus, og’iz bo’shlig’i va oshqozon shilliq qavatidan;
• D vitaminining so’rilishi buzilishi suyak va bo’g’imlarda og’riqni keltirib chiqaradi;
• siydik kislotasi tuzlarining cho’kishi tufayli qattiqlik rivojlanadi;
• ovqat hazm qilish muammolari paydo bo’ladi – ishtahani yo’qotish, anoreksiya rivojlanishi, yoqimsiz ta’m hissi, qusish, ko’ngil aynishi, tez-tez diareya.

Oxirgi bosqichda surunkali buyrak etishmovchiligi nafas qisilishi, tez yurak urishi, shishish, chuqur shovqinli nafas olish, oyoq-qo’llarda kramplar kabi belgilar bilan birga keladi. Kasallikning rivojlanishining aniq belgisi kunlik siydik miqdorining 200 ml gacha kamayishi hisoblanadi. Najas yomon hidlanadi va og’izdan yoqimsiz hid paydo bo’ladi.

Surunkali buyrak etishmovchiligining mumkin bo’lgan asoratlari

O’z vaqtida tashxis qo’yish va to’g’ri davolash bo’lmasa, surunkali buyrak etishmovchiligi ko’plab organlarning buzilishini keltirib chiqaradi:

• gematopoetik organlar – gemoglobin darajasi va koagulyatsion ko’rsatkichlarning pasayishi (ichki qon ketish belgilari);
• kardiopulmoner tizim – qon bosimining doimiy oshishi, miyokardit, perikardit, o’pka to’qimalarining shikastlanishi, yurak etishmovchiligi, koronar kasallikning rivojlanishi;
• asab tizimi – chalkashlik, polinevopatiya belgilari (periferik nervlarning shikastlanishi).

Tegishli  davolanishsiz  surunkali buyrak etishmovchiligi ayollar va erkaklarda uremik koma yoki yurak-qon tomir kasalliklari tufayli o’limga olib kelishi mumkin.

Surunkali buyrak etishmovchiligi diagnostikasi

Surunkali buyrak etishmovchiligini tashxislashda  laboratoriya tekshiruvlari asosiy rol o’ynaydi . Kasallikning dastlabki belgilarida allaqachon qon tarkibidagi o’zgarishlar kuzatilishi mumkin – kreatinin, siydik kislotasi va gidroksidi fosfataza darajasining oshishi. Shu bilan birga, gemoglobin, trombotsitlar, albumin va kaliy darajasi pasayadi, qonning viskozite ko’rsatkichlari (gematokrit) kamayadi. Surunkali buyrak etishmovchiligining muhim belgisi siydik zichligining sezilarli darajada pasayishi, qizil qon tanachalari, oq qon tanachalari, oqsil va gipslar darajasining oshishi hisoblanadi.

Keng qamrovli diagnostika  lipid profilini ham o’z ichiga oladi – qondagi yog’li birikmalarning butun spektrini o’rganish. Triglitseridlar va xolesterin darajasiga alohida e’tibor beriladi.

Surunkali buyrak etishmovchiligini aniq tashxislash uchun  quyidagi usullar yordam beradi :

• buyrak to’qimalarining biopsiyasi;
• buyraklarning ultratovush tekshiruvi;
• Qorin bo’shlig’ining KT va MRI.

Surunkali buyrak etishmovchiligini davolash

Surunkali buyrak etishmovchiligini davolash barqaror remissiyaga erishishga qaratilgan, chunki zamonaviy tibbiyot mutlaq tiklanishga qodir emas. Ammo o’z vaqtida terapiya tufayli simptomlarni yumshatish, asoratlarning boshlanishini kechiktirish va bemorning hayot sifatini sezilarli darajada yaxshilash mumkin.

Surunkali buyrak etishmovchiligini davolash patologiyaning asosiy sababini bartaraf etishdan boshlanishi kerak. Shifokorlarning sa’y-harakatlari diabetes mellitus, glomerulonefrit, polikistik kasallik va boshqa otoimmün kasalliklarning belgilarini qoplashga qaratilgan. Davolashning kompleks yondashuvi ustuvor bo’lib, u quyidagilarni o’z ichiga oladi:

• Diyet terapiyasi.  Oziq-ovqat tarkibidagi protein miqdorini cheklash, tuzni iste’mol qilishni kamaytirish, hatto tuzsiz dietaga o’tish. Yong’oq, loviya, sut mahsulotlari, don, quritilgan xurmo va mol go’shtida mavjud bo’lgan muhim aminokislotalarga e’tibor qaratish tavsiya etiladi.
• Plazmaferez kurslari  – bu toksik moddalar, antikorlar, oqsillar va lipidlar kontsentratsiyasini kamaytirishga imkon beruvchi santrifüj orqali plazmani tozalash.
• Muntazam gemodializ  – qonni tozalash seanslari «sun’iy buyrak» surunkali buyrak etishmovchiligi bo’lgan bemorlarga asosiy davolash samarasiz bo’lganda ko’rsatiladi.

Semptomatik davolanishga katta rol beriladi, bu kasallikning kechishini engillashtirish va bemorning farovonligini yaxshilash imkonini beradi. Bemorlarga D vitamini etishmovchiligini to’ldiradigan, qon bosimini nazorat qiluvchi, kislota-baz muvozanatini to’g’rilaydigan va oliguriya bilan kurashadigan dori-darmonlar buyuriladi.

Ba’zi hollarda surunkali buyrak etishmovchiligini davolash uchun qizil qon hujayralarining fraksiyonel transfüzyonu ko’rsatiladi. Texnika qondagi gemoglobin darajasini oshirishga, anemiya namoyon bo’lishini kamaytirishga va ichki qon ketishining oqibatlarini bartaraf etishga imkon beradi. Remissiyaga erishgandan so’ng, surunkali buyrak etishmovchiligi bo’lgan bemorlarga sanatoriy-kurort davolashdan o’tish tavsiya etiladi.

Agar konservativ davo usullari kutilgan natijalarni bermasa, bemorga buyurilishi mumkin  buyrak transplantatsiyasi . Bu donor organ yordamida almashtirishni davolashning fiziologik usuli. Buyrak transplantatsiyasidan so’ng   donor buyrakni rad etishning oldini olish uchun kombinatsiyalangan immunosupressiv terapiya o’tkaziladi.

Dializ va buyrak transplantatsiyasi ESRD uchun asosiy davolash usullari sifatida keng tan olingan.

Buyrak funktsiyasini eng to’liq almashtirish muvaffaqiyatli buyrak transplantatsiyasi natijasida sodir bo’ladi  va dializ uni faqat qisman almashtiradi.

Gemodializ (HD)

– o’tkir va surunkali buyrak kasalliklari uchun buyrakdan tashqari qonni tozalash usuli. Gemodializ paytida biokimyoviy anormalliklarni kamaytirish, suv, elektrolitlar balansi va kislota-baz muvozanatidagi buzilishlarni normallashtirish uchun toksik metabolik mahsulotlar tanadan chiqariladi. Qonni tozalash undagi zararli moddalar kontsentratsiyasini kamaytirish orqali amalga oshiriladi. Gemodializ usuliga qarab, bunga turli yo’llar bilan erishiladi. Gemodializ qon plazmasini yarim o’tkazuvchan membrana yordamida filtrlash jarayonini anglatadi, uning teshiklari orqali kichik molekulyar og’irlikdagi molekulalar o’tadi va plazmada katta protein molekulalari qoladi, keyinchalik u bemorning qon oqimiga qaytariladi.

Maqsad:

1. Buyraklarning kompensatsion funktsiyasini ta’minlash, qonni toksik birikmalardan va metabolik yakuniy mahsulotlardan filtrlash. Surunkali etishmovchilik uchun gemodializ  haftada uch marta amalga oshiriladi, ammo intoksikatsiyaning ko’payishi tez-tez protseduralar uchun asosdir. Haddan tashqari holatlarda dializ hayotning oxirigacha yoki  sog’lom buyrak transplantatsiyasiga qadar amalga oshiriladi  . 2. Buyrak etishmovchiligi o’tkir glomerulonefrit, pielonefritning asorati sifatida. Jarayonning maqsadi tanadan ortiqcha suyuqlikni olib tashlash, shishishni bartaraf etish va toksik mahsulotlarni evakuatsiya qilishdir. 3. Qondagi elektrolitlar muvozanatining buzilishi. Bu holat katta kuyishlar, peritonit, suvsizlanish va febril hodisalar tufayli yuzaga keladi. Gemodializ  bir turdagi ionning ortiqcha konsentratsiyasini olib tashlashga, ularni boshqalar bilan almashtirishga imkon beradi. Shuningdek, ushbu protsedura uchun ko’rsatma tanadagi ortiqcha suyuqlikdir, bu miya, yurak va o’pka membranalarining shishishiga olib keladi. Dializ shishishni kamaytirishga va qon bosimi darajasini pasaytirishga yordam beradi. Gemodializ protsedurasi   dializatorlar, qon liniyalari, oqma ignalari, kateterlar va dializ kontsentratlarini o’z ichiga olgan bir martalik sarf materiallari yordamida AIPda amalga oshiriladi.

Gemodializ mashinasi   suyuqliklarni eng yuqori sifatli tozalashga erishadigan avtomatlashtirilgan, yuqori oqimli qurilma. Ko’plab sensorlar jarayonni kuzatib boradi va uning barcha ko’rsatkichlarini nazorat qiladi. Dializatorga ulangan tana kerakli yuqori sifatli tozalangan qonni oladi. Dializ buyraklar ishini faqat qisman almashtirishi mumkin, chunki u endokrin funktsiyalarini ta’minlay olmaydi. Ammo bu bemorning ahvolini yaxshilash uchun ham etarli.

Buyrakni almashtirish terapiyasini boshlash uchun ko’rsatmalar – gemodializ:

• 6 mmol / l dan yuqori giperkalemiya, tuzatib bo’lmaydigan metabolik atsidoz;
• glomerulyar filtratsiya tezligi (GFR) 10 ml/min va <, yoki qon karbamid darajasi >36 mmol/l;
• uremik perikardit;
• hayot uchun xavfli haddan tashqari hidratsiya, diuretik terapiyaga chidamli o’pka shishi;
• oligoanuriya mavjudligi – kuniga 0,5 litrdan ko’p bo’lmagan siydik chiqarish, hatto majburiy diurez bilan ham.
• progressiv uremik ensefalopatiya va / yoki neyropatiya;

Kunduzgi shifoxona – gemodializ bo’limida   sizga quyidagilar yordam beradi:

• Buyrak disfunktsiyasining sabablarini aniqlang;
• Patologik o’zgarishlarni aniqlang: o’tkir yoki surunkali qobiliyatsizlik;
• Sifatli tibbiy ko’rikdan o’tish;
• Buyrak etishmovchiligi tashxisini tayinlash;
• Buyrak etishmovchiligini davolash;
• Davolanish oxirida prognoz qiling;
• Buyrak etishmovchiligining oldini olishni tayinlang.

Jarayon haftada 3 marta amalga oshiriladi. Uning davomiyligi 240 daqiqadan 270 minutgacha.

Kunduzgi shifoxonada quyidagilar amalga oshiriladi:

• dializ dasturi yoki usulini aniqlash, shu jumladan asosiy va birga yuruvchi kasalliklarning og’irligini, yuqumli va yuqumli bo’lmagan asoratlarning mavjudligini hisobga olgan holda;
• dializga kirish funksiyasini baholash;
• bemorning klinik holatiga, dializga kirish funktsiyasiga va og’irlik darajasining o’zgarishiga, qo’shma kasalliklarga qarab dializ bilan davolash retseptini o’zgartirish;
• dializ usullari bilan davolanayotgan bemorlarni dinamik kuzatish. Antropometriyani o’tkazish, qon bosimi, yurak urishi, tana haroratini o’lchash, dializga kirish funktsiyasini, hidratsiya holatini kuzatish yoki «quruq vazn» qiymatini, dializ dozasini, samarali dializ vaqtini, to’ldirilmaydigan ultrafiltratsiyani va dializ protsedurasining boshqa parametrlarini tekshirish;
• davolash sifatini nazorat qilishni ta’minlash uchun laboratoriya va instrumental tekshiruvlarni tayinlash va baholash;
• fosfor-kaltsiy almashinuvi, ikkilamchi giperparatiroidizm, nazoratsiz arterial gipertenziya, intradialitik gipertenziya bilan og’rigan bemorlarni to’liq tekshirishni ta’minlaydi, kundalik  gemodializ seanslari , HDF-ONLINE;
• mineral va suyak kasalliklari uchun dializ terapiyasi zamonaviy farmakoterapiya, xususan, kalsimimetiklar, kaltsiysiz fosfat bog’lovchilar, D vitamini retseptorlari faollashtiruvchilari bilan to’ldiriladi;
• dializ usullaridan foydalangan holda tibbiy yordam ko’rsatish bilan bog’liq asoratlar xavfini baholash;
• davolash taktikasi va tekshirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
• buyrak transplantatsiyasi uchun bemorlarni tanlash, tekshirish va ko’chirishni ta’minlaydi  , zarurat tug’ilganda potentsial retsipientlar va donorlarni transplantatsiya qilish imkoniyatini tekshirish uchun nefrologiya bo’limiga yuboradi  ;
• surunkali buyrak etishmovchiligi bo’lgan bemorlar va ularning qarindoshlari uchun dializga kirishning asoratlari, shuningdek surunkali buyrak etishmovchiligi asoratlarini kuzatish va oldini olish usullari bo’yicha treninglar o’tkazadi.

Kafedrada 15 ta dializ yotoqlari mavjud. Sun’iy buyraklar parki 15 ta dializ yotoqlarini o’z ichiga oladi, ular 4 smenada kechayu-kunduz ishlaydi. Dializ uchun yangi avlod membranasiga ega dializatorlar qo’llaniladi (polisulfondan tayyorlangan, bunday membrananing yuqori o’tkazuvchanligi tufayli qon chuqur tozalanadi va an’anaviy tsellyuloza membranasiga qaraganda ko’proq toksinlar chiqariladi), glyukoza- tarkibida dializat suyuqligi konsentratlari bo‘lgan, suv sifati xalqaro standartlarga to‘liq javob beradigan yuqori samarali suv tozalash tizimi o‘rnatilgan. Bizning bo’limda panduslar va tutqichlar o’rnatilgan bo’lib, bu imkoniyati cheklangan bemorlar uchun juda muhimdir.

 Gemodializ bo’limida  bemorlar N.A nomidagi Urologiya va interventsion radiologiya ilmiy-tadqiqot institutining barcha mutaxassislaridan maslahat olishlari mumkin. Lopatkin – Rossiya Sog’liqni saqlash vazirligining «Milliy tibbiy radiologiya tadqiqot markazi» Federal davlat byudjet muassasasining filiali. Sun’iy buyrak apparatiga ulanish va muntazam ravishda protseduradan o’tish hayotni 15 yildan 25 yilgacha uzaytirishi mumkin. Ushbu protseduradan bosh tortgan bemorlarda o’lim xavfi ancha oldinroq – bir necha oy ichida.

Majburiy tibbiy sug’urta doirasida bemorlarga barcha xizmatlar va tibbiy yordam mutlaqo bepul ko’rsatiladi.