Саратон (рак) касаллиги — хавф омиллари, босқичлари, аломатлари, даволаш, олдини олиш

Онкологик касалликлар — ҳозирда инсониятнинг йетакчи патологиялар гуруҳидир. Жаҳон тиббиёти амалиётида касалликни дастлабки босқичларини даволашда муваффақиятга еришилди. Чекловчи омиллар — саратоннинг преклиник босқичида мунтазам кенг кўламли диагностик текширувларини ташкил етишнинг мураккаблиги, баъзи шаклларининг патогенези тезлигининг юқори бўлиши. Шу муносабат билан, аҳоли ўртасода онкологик сергакликни яхшилаш учун таълим муҳим аҳамиятга ега.

Саратон (рак) нима? Касаллик ҳақида маълумот

Саратон (рак) — бу танадаги ички тўқималардан ўсадиган ёмон сифатли ўсма (шиш). Касалликнинг бундай номланишига сабаб, 90% ҳолатларида беморларда ёмн сифатли ўсмалар қисқичбақа (саратон) қисқичига ўхшайди (рус. рак). Ривожланган мамлакатларда барча ўлимларнинг 15-20% саратон касаллигидан келиб чиқади.

Саратонни даволаш истиқболлари

Онкология — тиббиётнинг юқори технологик бўлимидир. Ташхисдан тортиб то реабилитация қилишгача бўлган тиббиётни ташкиллаштириш босқичлари логистикаси қанча юқори бўлса, беморни тикланиб кетишга бўлган имконияти шунчалик юқори бўлади. Саратон билан касалланган беморлар учун юқори даражадаги тиббий ёрдам кўрсатадиган мамлакатлар ҳам мавжуд (Германия, Швейцария, Исроил, Америка Қўшма Штатлари).

Сўнгги йилларда Россия юқори технологияли марказларни яратиб, муайян ижобий қадамлар қўйди. Ўзбекистонда ҳам улкан имкониятлар яратилди. Ҳозирда рак касаллиги давоси ўрганилмоқда.

Агар ерта ёки кеч босқичда ташхисланишига келадиган бўлсак, юқорида айтиб ўтилганлардан ташқари, дастлабки босқичларда тикланиш истиқболлари анча юқори.

Саратоннинг ерта босқичлари

Шифокорлар саратон олди (преканцероз) ва ерта босқичларида саратонни даволашга оптимизм билан  назар солишлари, илм-фан ютуқлари ва уларни амалий қўллаш натижаларига асосланади:

• Кундалик амалиётга минимал инвазив диагностика тизимлари: КТ, МРТ, МСКТ, ПЕТ-КТ киритилиши реал вақтда шикастланган ҳужайраларнинг якка тўпланмаларини 2Д ва 3Д визуализация қилиш (саратон олди босқичлари учун) имконини берди;
• Ерта босқичларида онкожараён патогенези механизмини яхшироқ тушуниш, биокимё, патофизиология, клиник тиббиёт соҳасидаги кашфиётлар даволашнинг янги чоралари ва усулларини очиб берди.

Юқорида келтирилганлар фақат онкология бошланаётганида самарали бўлади.

Саратоннинг сўнгги босқичи

Тиббий муассасаларга бепарво қилинган патология шакллари билан мурожаат қилган беморларни самарали даволаш жуда қийин.

Онкологик касалликни кеч аниқланиши сабаблари:

• Кўплаб одамларда онкологик касалликларни ерта аниқлаш технологияси ишлаб чиқилмаган, клиник белгилар бўлмаган беморлар ўзларини соғлом деб ҳисоблашади;
• Саратоннинг баъзи шаклларида метастаз мавжудлиги, субклиник кечимдан ўсмаларнинг тез ўсиши билан намоён бўладиган патогенезнинг юқори тезлиги.

Онкологик касалликлар епидемиологияси

Соғайиб кетиш еҳтимоллиги онкологик касалликнинг биринчи (дастлабки) босқичида ташхис қўйилганларда енг юқори бўлади. Ташхисдан кейин беш йил давомида тирик қолиш еҳтимоли бу беморларда 95% ни ташкил қилади.

Инсон саратонининг юздан зиёд нозологик шакллари аниқланган. Кўпинча аъзо ва тўқималарда юқори тезликли апоптоз (дастурлаштирилган ўлими) ва мос равишда ўлган ҳужайраларнинг ўхшаш хусусиятли янги ҳужайралар билан алмашадиган ёмон сифатли ўсмалар кузатилади. Жараён қайерда ривожланганлигига қараб, касаллик аломатлари ва белгилари ўзгариб туриши мумкин.

Кўкрак қафаси соҳасида бирламчи локализацияли онкологик касалликлар:

• Ўпка;
• Кўкрак бези;
• Қалқонсимон без.

Қорин соҳасидаги бирламчи локализацияга ега бўлган онкологик касалликлар:

• Ошқозон;
• Жигар;
• Буйрак;
• Ошқозон ости бези.

Кичик тос аъзолари соҳасидаги бирламчи локализацияли онкологик касалликлар:

• Простата бези;
• Йўғон ва тўғри ичак;
• Бачадон танаси ва бўйни;
• Тухумдонлар;
• Қовуқ;

Тери ва шиллиқ пардаларида бирламчи локализацияли онкологик касалликлар:

• Тери ва шиллиқ парда меланомалари.

Лимфатик ва гемопоетик тизимларнинг онкологик касалликлари:

• Лейкоз;
• Лимфома.

Турли ёш гуруҳлари учун онкологик касалликларнинг ривожланиш хавфи қуйидагича бўлади:

• Гемопоез (қон ҳосил қилиш) ва лимфа ҳосил қилиш органлари — 30 ёшгача;
• Ошқозон, қалқонсимон без, лимфома, лейкоз (еркаклар ва аёллар), бачадон бўйни, тухумдонлар, сут безлари (аёллар) — 31- 40 ёш;
• Ўпка, ошқозон-ичак тракти (еркаклар, аёллар), сут безлари, аёл жинсий аъзолари (аёллар) — 41-50 ёш;
• Ошқозон-ичак тракти, ўпка — 51-60 ёш;
• Ўпка, тери, ошқозон-ичак тракти, сут безлари — 61-70 ёш;
• Тери, ўпка, ошқозон-ичак тракти — 70 ёшдан ошганлар учун.

Саратон сабаблари

Рак касаллигини келтириб чиқарувчи сабаблар нима еканлигини ҳозиргача ҳеч ким аниқ исботланмаган. Ҳозирда бир неча ўнлаб илмий нуқтаи назарлар мавжуд. Агар уларнинг барчаси бир умумий тасвирга бирлаштирилса, ёмон сифатли ўсмаларнинг ривожланишига ёрдам берадиган учта асосий омил ажратилади:

• Физик омиллар— улар радиация, ултрабинафша нурлари;
• Кимёвий омиллар— канцерогенлар;
• Биологик омиллар— айрим хавфли вируслар.

Уларнинг барчаси дастлаб ДНК тузилиши патологиясига олиб келади, натижада, онкоген фаоллашади ва ҳужайралар абадий ҳаётга еришади. Бунинг оқибатида ҳужайралар нобуд бўлмасдан, жуда катта миқдорда кўпайишни бошлайди ва ўсмани ҳосил қилади.

Бу омиллар саратон ривожланишининг ташқи сабаблари ҳисобланади. Бироқ, ташқи омиллардан ташқари ички сабаблар ҳам мавжуд — бу ирсий мойилликдир. Бу ҳолда органзимнинг ДНКни қайта тиклаш қобилияти ёки онкологияга иммунитет даражаси камайган бўлади. Кўпинча саратон касаллигининг ички ва ташқи сабаблари шунчалик хираки, уларнинг таъсири устунлиги ҳақида гапириш қийин.

Илмий дунёда саратоннинг мутацион назарияси умумий қабул қилинган. Ушбу назарияга кўра, саратон ҳужайраси — ташқи ёки ички омиллар таъсири остида тананинг йетилмаган ҳужайраларининг аниқ генетик нуқсонлари натижасидир. Канцерогенезнинг бошқа назариялари ҳам муҳокама қилинади.

Аммо, ҳеч қай бири касалликнинг моҳиятини акс еттирмайди, чунки:

• Саратонни даволашнинг замонавий тамойиллари — ривожланиб бўлган касалликнинг оқибатларини бартараф етишга асосланган: жарроҳлик аралашуви, кимётерапия ва радиотерапия усуллари орқали ўсимта ҳужайралари ўсишини бостириш;
• Ҳужайра мутациясини бошқариш усулларини тушуниш учун ҳеч қандай тамойиллар мавжуд емас.

Канцерогенезнинг универсал механизми кашф қилинганидан сўнг, шубҳасиз, касаллик устидан ўрнатилган ҳақиқий ғалаба деган маънони англатувчи ёмон сифатли шишларнинг ривожланишини истисно қилиш усули аниқланади.

Шунинг учун, ушбу мақолада турли назариялар таърифига чуқур тўхталиб ўтиш амалий мазмунга ега емас. Барча олимлар томонидан еътироф етилган, шубҳаланмаган, ўқувчиларга амалий фойдаси бўлган содда ва тушунарли лаҳзаларига тўхталиб ўтамиз.

Нима учун саратон пайдо бўлади?

Инсон организмни кўп сонли, тахминан 10¹³–10¹⁴ тагача бўлган ҳужайралардан иборат бўлиб, тўрт турдаги тўқима мавжуд: епителий, бириктирувчи, мушак, нерв тўқималари, улар 200 дан ортиқ турдаги махсус ҳужайралардан иборат. Нормал организмда барча ҳужайралар битта генетик дастурга мувофиқ ишлайди.

Ҳужайраларнинг ҳаёт муддати дастурлаштирилган. Ҳар бир ҳужайра тури учун шахсий чегара мавжуд, масалан, тромбоцид 4 кун, еритросит еса 125 кун. Инсон танаси доимий равишда янги ҳужайралар туфайли янгиланади.

Соғлом ҳужайраларининг босқичлари:

• Организмнинг ўзак ҳужайраларининг туғилиши ва бўлиниши.
• Йетилиш. Ҳужайранинг морфологик ва физиологик ихтисослашувига бўлган генетик келиб чиқган интилиши.
• Ихтисослиги. Ҳужайра йетилган морфологик, гистологик ва физиологик белгиларга ега бўлиши, масалан, епителиал ҳужайрадан, еритроцитдан, лимфоцитдан фақат шуларга ўхшаш ҳужайралар пайдо бўлади.
• Фаолият. Ҳужайраларнинг тўлиқ ишлаши ва макроорганизмга кенг қамровли бўйсуниши.
• Қариш. Физиологик вазифаларнинг йўқолиши даври, морфологик ўзгаришлар.
• Дастурлаштирилган ўлим (апоптоз). Патологик ўлим — некроздан асосий фарқи, апоптоз ҳолатида ҳужайра атрофида яллиғланишли шиш йўқлиги.

Патологик мутациялар ҳар бир сонияда содир бўлади, лекин ўзгарган ҳужайраларнинг кўп босқичли назорати натижасида, соғлом организмда «ёмон» ҳужайралар йўқ қилиб турилади.

Ички ва / ёки ташқи патоген омиллар (генетик, физил, кимёвий, биологик) таъсири остида назорат қилиш функцияси бузилса, ўзгарган ҳужайралар ўлмайди, балки ўсма жойида кўпайиб боради, бироқ, енди организмга алоқадор бўлмаган ўзларининг дастурлари билан.

Муҳим фарқ шундаки, мутацияга учраган ҳужайралар ихтисослик ва кейинги босқичларига йетиб бормайди, уларнинг дастурлаштирилган ўлими (апоптоз) соғлом организмнинг ягона қонунларига бўйсунмайди.

Организмдаги ўсманинг босқичлари

• Гиперплазияёки ортиқча йетилмаган ҳужайраларнинг шаклланиши;
• Яхши сифатли шиш пайдо бўлиши; Ушбу босқич:
  • Саратоннинг баъзи шаклларида бу босқич бўлмаслиги мумкин, жараён гиперплазиясиз бирдан дисплазия босқичига ўтиши мумкин;
  • Патогенез давом етмаслиги, шу босқич якуний босқич бўлиши мумкин.

Яхши ўсимта аста секин ўсади, метастаз кузатилмайди, хавф фақатгина ўсимта атрофдаги асаб толалари, қон томирларини езиб қўйиши ҳолатларида пайдо бўлади.

• Дисплазия. Ўзгарган ҳужайраларнинг патологик ўсишини давом етиши ва кучайиши. Яхши сифатли ўсмани ёмон сифатли ўсмага айланиши — бу малигнизация деб аталади.
• Саратон олди ҳолати— бу чегара ҳолати бўлиб, шиш ривожланиб бўлган, аммо регресс юз бериши мумкин. Ушбу ҳолатдаги ҳужайраларнинг яна бир муҳим хусусияти — уларнинг чекланган соҳада жойлашганлигидир.
• Инвазив саратон. Патогенезнинг ривожланиши метастаз пайдо бўлиши, шиш ўсган соҳаларда яллиғланиш реакциялари ривожланиши билан бирга кечади. Метастазлар олис аъзоларда аниқланса, касалликнинг якуни яхши ҳисобланмайди.

Саратон касаллиги юзага келишининг сабаби сифатида канцерогенлар

Саратон юзага келишининг асосий сабаби касалликнинг хусусияти — бу ДНК тузилишининг шикастланишида ётади. Уни еса канцерогенлар шикастлайди. Табиийки, инсонларда бунга қарши мудофаа бор.

Организм ўзи тикланиши, канцерогенлар ва ҳатто хатарли ўсмаларни йўқ қилиш қобилиятига ега. Аммо ёш ўтиши билан организмнинг бу вазифаси заифлашади. Шунинг учун саратон касаллигига чалиниш хавфи нафақат организмнинг фаолиятига, балки тушаётган канцерогенлар сонига ҳам боғлиқ. Шу сабабли, органимзга тушадиган канцерогенлар миқдорини камайтириш саратоннинг олдини олиш имконини беради.

Канцерогенлар таъсири

Турли хил канцерогенлер ДНК тузилишига турлича таъсир қилади. Масалан, физик шикастланиш кўп миқдорда еркин радикал ҳосил қилувчи канцерогенлар томонидан юзага келади. Уларга ултрабинафша ва рентген нурлари киради. Шунингдек кимёвий таъсир кўрсатадиган канцерогенлар ҳам мавжуд бўлиб, улар ДНК билан кимёвий боғланиши натижасида уни зарарлайди. Биологик канцерогенларга вируслар киради. Вируслар одатда ДНК таркибига ўз ДНКсини киритади ва уни шикастлайди.

Аммо канцерогенларнинг таъсир қилишига тиббиётнинг ўзи ҳам ҳиссасини қўшиши мумкин — масалан, ионизацияловчи нурланишлар, гормон терапияси ва саратон терапияси.

Ирсият ва саратон

Ирсият ҳам саратон ривожланишига таъсир қилади. Инсонда заиф иммунитет билан боғлиқ онкологияга туғма мойиллик ёки организмнинг ДНКни тиклаш қобилияти пасайиши аниқланиши мумкин.

Саратон ва чекиш

Тамаки чекиш — бу саратоннинг енг яхши манбаси бўлиб, бир вақтнинг ўзида иккита хавф омилидир: жисмоний заҳарланишдан ташқари, чекувчи кимёвий нурланиш таъсирга ҳам дучор бўлади. Бир қути сигаретадан тахминан 8 микрозиверт чиқади, бу  800 микрорентгенга тенг. Ушбу миқдордаги радиацияни 24 соат ичида бутун бошли радиацион фон ҳосил қилади! Агар чекувчи бир нечта қути чекса-чи? Бошқача қилиб айтганда, фаол сигарета чекувчи шахс катта миқдорда заҳарловчи моддаларни олади, улардан ўпка, ошқозон азият чекади ва қўшимча равишда уч каррали радиация дозасини олади! Ва нега бу одамлар чекишни ташламайдилар?

Бугунги кунда ўпка саратони билан боғлиқ барча ҳолатларнинг 80% чекиш билан боғлиқ ва фақатгина 10% радон ва бошқа омиллар таъсирида юзага келади. Ҳар йили саратондан 600 минг киши вафот етади!

Саратон хавф омиллари статистикаси

95% ҳолларда саратон ёмон атроф-муҳит ва ҳаёт тарзи туфайли юзага келади:

• Тамаки чекиш — 30% патологиялар;
• Озиқ-овқат — 35% патология;
• Инфекция — 10%;
• Касб билан боғлиқ канцерогенлар — 5%;
• Ионлаштирувчи ва ултрабинафша нурланиш — 6%;
• Алкоголизм— 2%;
• Ифлосланган ҳаво — 1%;
• Жинсий инфекциялар — 4%;
• Паст жисмоний фаоллик — 4%.

Шуни таъкидлаш керакки, енг юқори фоиз нотўғри овқатланишга тўғри келади. Бунинг сабаблари юқори калорияли парҳез, семизлик, озиқ-овқат маҳсулотларида канцерогенлар мавжудлиги, клетчатканинг оз миқдордалигидир. Парҳезни ўзгартириш ва тўғри овқатланиш инсон саломатлиги гаровидир.

Саратонни олдини олиш

Саратон касаллигининг олдини олиш учун тез-тез шифокор кўригидан ўтиб туринг. Канцерогенез жараёнини дастлабки босқичларда аниқлаш имконияти йилдан-йилга ўсиб бормоқда. Саратонни бошланғич даврларида йенгиш еса жуда осон!

2000 йилда саратон касаллигига чалинганларнинг сони 10 000 000 ни ташкил етди. Турмуш шароити, атроф-муҳит ва турмуш тарзи ёмонлашиб бораётганлиги сабабли, 2020 йилга келиб, олимлар башоратига кўра, саратон билан касалланганлар сони 16 миллионга йетади. Касалланганлар фоизини камайтириш учун рак касаллигини профилактика қилиш лозим.

Йевропада саратон касаллигининг олдини олиш чоралари қўлланилгач, касалланишлар сони 20 фоизга камайди. Саратон билан курашишдаги енг яхши чоралар — чекиш ва нотўғри овқатланиш билан курашиш, ултрабинафша нурланишини камайтиришдир.