Бронхит — болаларда ва катталарда, аломатлари, шакллари, ташхислаш, даволаш

Бронхит бронхиал шиллиқ қаватдаги яллиғланиш жараёни билан тавсифланган пастки нафас йўлларининг кенг тарқалган касаллиги ҳисобланади. Бронхит белгилари ва даволаш усуллари касалликнинг шаклига боғлиқ: ўткир ёки сурункали, шунингдек касалликнинг босқичи.

Бронхитни даволаш барча шакллари ва босқичларида зудлик билан бошланиши керак ва тўлиқ тугатилиши керак: бронхлардаги яллиғланиш жараёни нафақат ҳаёт сифатига, балки хавфли оғир асоратлар, пневмония, сурункали обструктив ўпка касаллиги ва юрак-қон томир тизими функцияси бузилиши ва касалликларига сабаб бўлади.

Касалликнинг ривожланиши сабаблари

Болаларда ҳам, катталарда ҳам бронхит кўпинча бирламчи инфекцияли касалликидир. Касаллик кўпинча инфекцион агент таъсирида ривожланади. Бирламчи бронхитнинг енг кўп учрайдиган қўзғатувчилари орасида қуйидаги патогенлар мавжуд:

• Вируслар: парагрипп, грипп, аденовирус, риновирус, ентеровирус, қизамиқ;
• Бактериялар (стафилококклар, стрептококклар, гемофил таёқча, микоплазманинг респиратор шакллари, кўк йўтал қўзғатувчиси агенти, хламидофиллар);
• Замбуруғлар (кандида, аспергилла).

85% ҳолларда вируслар инфекция жараёнининг сабабчиси бўлиб қолади. Бироқ, кўп ҳолларда иммунитетнинг пасайиши, вирусли инфекцияларнинг мавжудлиги сабаб патоген флоранинг (организмда мавжуд стафилококклар, стрептококклар) фаоллашишига олиб келади ва натижада аралаш флорали яллиғланиш жараёни ривожланиши кузатилади. Патоген флоранинг асосий ва фаол қисмларини аниқлаш касалликни самарали даволаш учун зарурий шарт ҳисобланади.

Замбуруғ етиологияли бронхит нисбатан камроқ тарқалган: нормал иммунитет бўлганда бронхларда замбуруғли флоранинг ривожланиши деярли имконсиз. Бронхиал шиллиқ қаватнинг замбуруғлар билан шикастланиши иммун тизимининг сезиларили бузилишларида кузатилади: туғма ёки орттирилган иммунотанқислик, радиация ёки кимётерапия, саратонга учраган беморларнинг ситостатик препаратлар қабул қилиши.

Касалликнинг ўткир ва сурункали шаклларини ривожлантирувчи бошқа омиллар:

• Юқори нафас йўлларида сурункали инфекция ўчоқлари;
• Узоқ вақт ифлосланган ҳаводан нафас олиш (чанг, сочилувчи материаллар, тутун, буғлар, газлар), шу жумладан тамаки маҳсулотларини чекиш;
• Бронх-ўпка тизими органлари патологияси.

Бронхитни таснифлаш

Касалликнинг таснифида иккита асосий шакл ажратилади: ўткир ва сурункали. Бу икки шакл кўрсаткичлар, белгилар, симптомлар, касалликнинг давомийлиги ва даволаш усуллари билан фарқланади.

Ўткир бронхит: аломатлари ва хусусиятлари

Ўткир шаклдаги бронхит бирдан пайдо бўлади, шиддат билан давом етади ва тўғри даволаш қўлланганда ўртача 7-10 кун давом етади. Ундан кейин бронхиал деворларнинг шикастланган ҳужайралари тиклана бошлайди (регенерация), вирусли ва / ёки бактериал яллиғланишидан сўнг тўлиқ соғайиш 3 ҳафтадан кейин кузатилади.

Касалликнинг кечиш табиати бўйича йенгил, ўртача ва оғир даражалари фарқланади. Таснифлаш қуйидагиларга асосланган:

• Нафас йетишмовчилигининг оғирлиги;
• Қон таҳлилива балғам натижалари;
• Яллиғланган бронх ҳудуднинг рентгенологик текшируви.

Яллиғланиш екссудатининг табиатига кўра турлари:

• Катарал;
• Йирингли;
• Аралашган, катарал-йирингли;
• Атрофик.

Бу тасниф балғам таҳлилининг натижаларига асосланган: йирингли бронхит ексудатида кўп миқдорда лейкоцитлар ва макрофаглар мавжуд бўлади.

Бронхиал қисилиш (обструкция) даражаси ўткир обструктив ва нообструктив бронхит каби касалликлар шаклларини аниқлайди. 1 ёшгача бўлган болаларда ўткир обструктив бронхит бронхиолит шаклида юзага келади ва чуқур ва бошланғич бронхлари қисилиши билан ўтади.

Ўткир нообструктив шакл

Ўткир нообструктив(обструктив емас) ёки оддий шаклдаги бронхит ва катта ва ўрта калибрдаги бронхиал найчаларда катарал яллиғланиш жараёнининг ривожланиши ва яллиғланиш таркибидаги бронхиал тўсиқнинг йўқлиги билан ажралиб туради. Ушбу шаклнинг енг кенг тарқалган сабаби вирусли инфексия ва ноинфекцион моддалардир.

Касаллик мувофиқ даволаш билан ривожланишда давом етар екан, балғам бронхларни йўталиш жараёнида тарк етади, нафас олиш етишмовчилиги ривожланмайди.

Бронхитнинг ўткир обструктив шакли

Ҳаво йўлларининг торлиги ва балғамнинг оз миқдори билан бронхоспазмга мойиллигини ҳисобга олган ҳолда, мактабгача ёшдаги болалар учун ушбу шакл айниқса хавфлидир.

Яллиғланиш жараёни, асосан, йирингли ёки катарал-йирингли табиатан бўлади, ўрта ва кичик калибрли бронхларни ўз ичига олади, бронхлар екссудат билан тиқилиб? ёпилиб қолади. Мушак деворлари рефлексив тарзда қисқаради ва бу спазмга олиб келади. Танада кислород очлигига олиб келадиган нафас олиш йетишмовчилиги пайдо бўлади.

Касалликнинг сурункали шакли

Сурункали шаклда бронхлар деворидаги яллиғланиш жараёнининг аломатлари уч от ёки ундан кўп вақт давомида кузатилади. Сурункали бронхитнинг асосий аломати — одатда ерталаб, уйқудан кейин самарасиз, йенгиллик бермайдиган йўтал. Жисмоний машқлар бажариш натижасида кучаядиган ҳансираш ҳам кузатилиши мумкин.

Яллиғланиш сурункали бўлиб, кучайиш ва ремиссия (чекиниш) даврлар билан кечади. Кўпинча сурункали шаклнинг сабаби доимо тажовузкор омилларининг таъсир қилишини ўз ичига олади: касб-ҳунар хавф-хатарлари (тутун, буғлар, газ, кимёвий буғланиш). Енг кенг тарқалган қўзғатувчи — фаол ёки пассив чекиш билан таъсир қилувчи тамаки тутунидир.

Сурункали шакл катталар учун хосдир. Болаларда у фақат иммунитет танқислиги, пастки нафас олиш тизимининг тузилишидаги аномалиялар, оғир сурункали касалликлар мавжуд бўлганда ривожланиши мумкин.

Бронхитнинг турли шакллари: аломатлари ва белгилари

Симптоматика касалликнинг шаклига ва беморнинг ёшига боғлиқ.

Катталардаги симптомлар

Нафас олиш тизимининг ривожланганлиги, иммун тизими мустаҳкамроқлиги ва салбий омиллар узоқроқ таъсир қилиши натижасида касалликнинг ўткир ва сурункали шакллари белгилари болалардаги бронхитдан анча фарқлироқ бўлади.

Катталардаги ўткир бронхит

Кўпинча (85% ҳолларда) ўткир респиратор вирусли инфекциялар (ЎРВИ) оқибатида юзага келади. Касаллик бирдан юзага келиши билан фарқланади, аввал кўкрак қафасидаги безовталик юзага келади, кейин кечаси ётган ҳолатда самарасиз йўтал кузатилади, йўталганда кўкрак ва диафрагма мушакларида оғриқ пайдо бўлади.

ЎРВИ фонида юзага келган бронхитда умумий интоксикация (заҳарланиш) аломатлари (мушаклардаги оғриқ, ҳолсизлик, бош оғриғи, бўғимларнинг оғриғи), иситма, катарал аломатларини устма-уст юзага келиши (тўмов, томоқ оғриғи, кўзларнинг ёшланиши ва ҳоказо) кузатилади.

Бронхитда йўтал бронхлар яллиғланиши натижасида ҳосил бўлган екссудатни чиқариб ташлашга ёрдам берадиган ҳимоя механизми ҳисобланади. Тўғри даволаш қўлланилганда, 3-5 кун ўтиб, самарали йўтал юзага келади, балғам ажралиши натижасида бироз йенгиллик ҳисси пайдо бўлади. Нафас олганда кўкрак қафасида стетоскоп билан ёки инструментал текширувсиз ҳўл хириллаш ешитилади.

Ўткир респиратор вирусли инфекцияларда самарали йўтал одатда ЎРВИдан тикланиш бошланиши билан бирга кузатилади: интоксикация аломатларини камаяди, нормал тана ҳарорати кузатилади (ёки субфебрил доирасида бўлади). Агар касаллик бошлангач, 3-5 кун ўтиб яхшиланиш кузатилмаётган бўлса, еҳтимол қўшимча бактериал инфекция ва / ёки асоратлар мавжуд.

Йўталнинг умумий давомийлиги — 2 ҳафтага қадар, бу вақт давомида бронхларни балғамдан тозаланади. Йўтал тўхтаганидан кейин тахминан 7-10 кун давомида бронх деворларининг епителиал ҳужайралари регенерацияси кузатилади. Катталарда касалликнинг ўткир шакли ўртача давомийлиги 2-3 ҳафтадир.  Асоратларсиз ҳолларда ва иллатларсиз, соғлом одамларда пастки нафас йўлларининг тўлиқ тикланиши билан якунланади.

ЎТКИР ОБСТРУКТИВ СҲАКЛ

Катталарда ўткир обструктив бронхит болаларда нисбатан камроқ учрайди ва нафас йўлларининг тузилиши туфайли нисбатан камроқ хавф туғдиради, лекин касаллик оғирлиги нафас йетишмовчилигининг намоён бўлишига боғлиқ.

Ўткир обструктив шаклдаги нафас йетишмовчилиги бронхлар ва бронхларнинг екссудат билан тиқилиб қолиш даражасига боғлиқ.

Ўткир обструктив шакл асосан бронхиал астма, чекувчилар, кексалар, ўпка ва юрак касалликларининг сурункали шаклларига ега бўлган шахслар учун хосдир.
Биринчи аломатлар кислород йетишмаслиги туфзайли юзага келадиган сезиларли ҳансираш (тинч ҳолатда ҳам), узоқ ва оғир самарасиз йўтал, нафас олаётганда кўкрак қафасида хириллаш ешитилишидир.

Ўрта ва оғир нафас йетишмовчилиги даражасида бемор суянган, ўтирган, ярим ўтирган ҳолатни егаллашга интилади. Нафас олиш жараёнига кўкрак қафасининг ёрдамчи мускуллари жалб қилинади, нафас қисилишда бурун қанотларининг сезиларли кенгайиши кузатилади. Сезиларли гипоксияда бурун-лаб учбурчаги сианози (кўкариши), қўллар ва оёқлар тирноқ пластинкалари остидаги тўқималарининг қорамтир тус олиши. Ҳар қандай ҳаракат ҳансирашга олиб келади, жумладан гапириш ҳам.

Тўғри даволаш чоралари билан 5-6 кун давомида йенгиллик юзага келади, балғам кўчиши бошланади. Умуман олганда, касаллик нообструктив шаклга қараганда кўпроқ вақт даволанади, даволаш жараёни 4 ҳафтагача давом етади.

Сурункали касаллик шаклининг белгилари ва босқичлари

Камида уч ой давомида бронхиал йўтал бўлганда сурункали босқич ташхисланади, шунингдек анамнезда (касаллик тарихида) касалликнинг ривожланиши учун маълум хавф омиллари мавжудлиги ҳам ундан шубҳа қилинади. Енг кенг тарқалган хавф омили — чекиш, кўпинча фаол, лекин пассив чекиш (тутундан нафас олиш) ҳам бронхлар деворларининг яллиғланишига олиб келиши мумкин.

Сурункали шакл сезилмайдиган шаклда ёки касалликнинг кучайиши ва ремиссияси навбатланиши билан кечиши мумкин. Касалликнинг кучайиши асосан вирусли ёки бактериал инфекциялар фонида юзага келади.
Касалликнинг кучайиши иқлим шароити ўзгарганда, масалан совуқда ёки нам муҳитда кузатилиши мумкин.

Тегишли даволанишсиз касалликнинг сурункали шакли ўсиб боради, нафас олиш йетишмовчилиги кучаяди, касалликнинг кучайиш даврлари тобора қийинлашади.

Касалликнинг дастлабки босқичларида ремиссия даврида беморни тунги уйқудан кейин епизодик йўтал билан безовта қилиши мумкин. Касаллик ривожланиши билан клиник тасвир кенгаяди, жисмоний машқлар қилганда ҳансираш, кўп терлаш, чарчоқ, кечалари ва дам даврида кучли йўтал пайдо бўлиши кузатилади.

Касалликнинг кейинги босқичлари кўкрак қафаси шаклининг ўзгариши, вақти-вақти билан нафас олганда ўзига хос нам хириллаш аломатлари кузатилади. Йўтал йирингли екксудат ажралиши билан кечади, тери ранги қоралашади, лаб-бурун учбурчагида сианоз кузатилади. Охирги босқичларда сурункали бронхитни даволаш қийин, даволашсиз сурункали обструктив ўпка касаллиги шаклига ўтади.

Болаларда бронхит аломатлари ва белгилари

Болаларда касаллик ривожланиши сабаблари орасида нафақат патоген микрооганизмлар, балки аллергенлар ҳам ажратилади. Ўткир бронхит шунингдек қизамиқ, кўкйўтал, қизилча каби болалик касалликларининг асоратлари сифатида ҳам ривожланиши мумкин.

Болаларда бронхит ривожланишининг хавф омилларига қуйидагилар киради:

• Муддатидан олдин туғилганлиги;
• Туғилган вақтда тана вазнининг кам бўлиши;
• Табиий она сутини сунъий қўшимчалар билан алмаштириш;
• Бронх-ўпка тузилишининг аномалиялари;
• Иммунитет танқислиги ҳолатлари;
• Бурун тўсиғининг қийшайиши натижасида нафас олишнинг ўзгариши (масалан оғиз орқали нафас олиш);
• Бурунда турли ўсимталар бўлиши;
• Нафас олиш органлари ва / ёки оғиз бўшлиғида инфекция ўчоқлари бўлиши.

Мактабгача ёшдаги болалар орасида касалликнинг ўткир шакли жуда кенг тарқалган ва бу болалардаги барча ўткир респиратор касалликларнинг 10% ни егаллайди, бу бола нафас олиш тизимининг ўзига хос анатомик тузилиши учун туфайлидир.

Болаларда ўткир бўлмаган обструктив шакл

Ўткир нообструктив бронхит болаларда катталардаги каби кузатилади: қуруқ йўтал ва интоксикация белгилари билан бошланади, касалликнинг 3-5 кунида балғам ажралиши бошланади. Асоратлар бўлмаганда касалликнинг умумий давомийлиги 2-3 ҳафта бўлади. Бу шакл соғайиш башорати бўйича енг яхшиси ҳисобланади, лекин мактаб болалар ва ўсмирларда кенг тарқалган ҳисобланади.

Болаларда ўткир обструктив бронхит: касалликнинг белгилари ва босқичлари

Ўткир обструктив бронхит уч ёшгача бўлган ҳар тўртта боланинг биттасида ҳеч бўлмаганда бир марта ташхиланган бўлади. Болалар ҳам касалликнинг қайталанишига мойил. Йил давомида бронхларнинг баъзи обструктив яллиғланиш жараёнлари астмадан далолат бериши мумкин. Касалликнинг тез-тез такрорланиши касалликнинг сурункали шакли, бронхоектатик касаллик ёки ўпка емфиземаси ривожланиши еҳтимолини оширади.

Ўткир обструктив шакли чуқур нафас йўлларида екссудат тўпланиб қолиши натижасида кичик ва ўрта калибрдаги бронхларнинг шикастланиши, бронхларнинг тиқилиши ва бронхоспазм фонида шаклланади. Обструксия ривожланишининг кўпроқ ривожланиши анатомик тор бронхлар ва болалардаги бронх мускулларининг қўзғатувчи (масалан балғам) туфайли тезда қисқариши туфайли кузатилади.

Болаларда обструктив бронхит биринчи навбатда нафас қисилиши, гапирганда, жисмоний фаолият натижасида ҳансираш, нафас чиқаришнинг қийинлашуви билан намоён бўлади.

Йўтал ҳар доим ҳам кузатиладиган аломат емас, у чақалоқлар ёки заиф гавдали болаларда йўқ бўлиши мумкин. Нафас йетишмовчилиги бурун-лаб учбурчагида ва қўл-оёқлардаги тирноқларда сияноз (терининг кўкимтир тус олиши) каби аломатлар пайдо бўлишига олиб келади. Нафас олганда қовурғалараро ҳудудларнинг тортилиши, бурун қанотларининг кенгайиши сезилади. Тана ҳарорати, одатда, субфебрил даражада, 38 °C дан юқори бўлмаган оралиқда сақланади. Вирусли инфекция мавжуд бўлганда катарал аломатлар кузатилиши мумкин: тўмов, томоқ оғриғи, кўзлар ёшланиши ва ҳоказо.

Бронхитнинг шакли сифатида болалардаги бронхиолит: аломатари ва даволаш

Ўткир бронхиолит — болалик даврида бронхиал тўқималарнинг яллиғланишли касалликларнинг енг хавфли тури. Касаллик юқори ўлим кўрсаткичлари билан хавфлидир (беморларнинг 1%) Кўпинча бронхиолит уч ёшгача бўлган болаларда ташхисланади. Нафас олиш ва юрак тизимлари туғма касалликларга чалинган сунъий озиқлантириш билан озиқлантириладиган, заиф, муддатидан олдин туғилган болалар, 5-7 ойлик болалар касалланишга кўпроқ мойил бўлишади.

Бронхиолитнинг тарқалганлиги бир ёшли болаларда 3% га тенг. Енг катта хавф вирусли инфекция ҳисобланади: кичик бронхлар тўқималарининг шиллиқ қаватини шикастлайдиган ПБ-вируслар, болаларда бронхиолитнинг муҳим қисмини келтириб чиқаради.

Қуйидаги патогенлар ҳам аниқланади:

• Ситомегаловирус;
• Инсон герпеси вируси;
• Сувчечак вируси (сувчечак);
• Хламидия;
• Микоплазма.

Кўпинча инфекция она қорнида ёки туғруқ жараёнида юқади, касаллик иммунитетнинг пасайиши натижасида ривожланади, айниқса емизилмаганда.
Касаллик танадаги шартли-патоген микроорганизмлар (стрептококклар, стафилококклар) фаоллашганда асоратлар қолдириши мумкин.

Касалликнинг тўсатдан юзага келади ва жадал ривожланади. Умумий интоксикация, бироз тана ҳароратининг кўтарилиши, бурун оқиши билан намоён бўлади.

Касалликнинг 2-3 кунига келиб нафас олганда хириллаш қўшилади, бола инмжиқ бўлиб қолади, овқат йейишдан бош тортади, онасини ема олмайди. Нафас олиш тезлиги дақиқада 80 борга йетиб боради, юрак уриш тезлиги еса 160-180 тагача тезлашади. Лаб-бурун учбурчагининг сианози, бармоқлар ва оёқ бармоқлари учларида кўкаришлар кузатилади. Сезиларли ҳолсизлик, уйқучанлик, реакциянинг сустлашиши юзага келади.

Емизикли болаларда бронхолит касаллиги тиббий ёрдамни тезкор бошлашни талаб қилади.

Касаллик диагностикаси

Касалликка ташхис қўйиш, унинг сабабларини, ривожланиш босқичини ва асоратлар мавжудлиги аниқлаш қуйидаги тадқиқот усулларини ўз ичига олади:

• Анамнез тўплаш, беморларнинг шикоятларини таҳлил қилиш, визуал текшириш, стетоскоп билан нафас олиш тусларини тинглаш;
• Умумий қон таҳлили;
• Балғамни таҳлил қилиш;
• Бронхитнинг асоратлари сифатида пневмонияниинкор етиш ёки уни тасдиқлаш учун рентген текшируви;
• Спирографик текширув обструкция ва нафас олиш йетишмовчилиги даражасини аниқлаш учун;
• Бронхоскопия — анатомик ривожланиш аномалиялари, бронхда ёт жисм мавжудлиги, ўсимта бўлиши шубҳа қилинганда;
• Кўрсатма бўйича компютер томографияси.

Бронхитнинг турли шакллари учун даволаш усуллари

Касалликнинг ривожланиши сабабига қараб биринчи навбатда патогенга таъсир қилувчи дори буюрилади: вирусга қарши дорилар, антибиотиклар, замбуруғларга қарши ва ҳоказо.

Етиотроп даволаш усулига қўшимча сифатида симптоматик даволаш усуллари ҳам қўлланилади: иситма туширвучи дорилар, муколитик препаратлар (йўталга қарши, асетилсистеин, амброксол), бронхолитик препаратлар.

Ҳам умумий, ҳам маҳаллий (ингаляторлар орқали, бурунга томчи томизиш) дори воситалари қўлланилади.

Дори-дармонли терапияга қўшимча сифатида физиотерапия, гимнастика ва массаж буюрилади.

Сурункали бронхитни даволашда аввало хавф омилларини бартараф етиш керак бўлади, масалан чекиш, екологик таъсир, касб билан боғлиқ зарарли омиллар. Ушбу омиллар бартараф етилгач, муколитик, бронхолитик препаратлар билан узоқ муддатли даволаниш бошланади, организмни қўллаб-қувватловчи таъсир кўрсатадиган дорилар буюрилади. Кислородли терапия, санаториялардан фойдаланиш мумкин.