Ma’ruza maqsadi: Talabalarga karbonsuvlarning almashinuvini tipoviy buzilishi mexanizmlari ko’rinishlari va oqibatlari haqida yo’naltiruvchi ma’lumotlar berish.
Muhokama qilinadigan savollar:
- Karbonsuvlarning organizmdagi ahamiyati.
2.Karbonsuvlarning almashinuvi buzilishining asosiy bosqichlari.
- Giperglikemiya va glyukozuriya.
Miqdor jihatidan karbonsuvlar tashqi va ichki organik olam muhitlarining hamda istemol qilinadigan oziq ovqatlarning, umuman tiriklik dunyosining asosiy qismini tashkil etadi.
Ma’lumki, katta yoshdagi insonning kundalik iste’mol qiladigan oziq ovqat – ratsionini taxminan 500- 600 gramni karbonsuvlar tashkil qiladi va insonning kundalik energiyasiga bo’lgan ehtiyojini(bu uning jismoniy harakati, tashqi muhitning turli o’zgarishlari va h.k. hisobga olinmagan vaqtda), bunda taxminan 200 Kkalga yaqin (ya’ni xalqaro hisob bo’yicha qariyib 8000 j (1 joul – 2.39 *10-4 kkal) energiya hosil bo’lib , organizmning unga nisbatan 2G’3 talabini qondiradi.
Bundan tashqari karbonsuvlarning hayot uchun eng zaruriy ahamiyati ularning boshqa moddalar bilan oqsillar, yog’lar, nuklein kislotalar, kofermentlar va boshqalar reaktsiyaga kirishib, organizmga zarur bo’lgan yangi moddalarni (masalan, glyukoprotedlar, mukopolisaxavidlar va h.k kabi murakab, hayot uchun nixoyatda zarur moddalarning) sintezi uchun sarflanadi.
Shu o’rinda nuklen kislotalar – DNK, RNK larning tarkibiy qismi bo’lmish riboza va dizoksiribozalarning hosil bo’lishida karbonsuvlar almashinuvi hamda mahsulotlarning rolini eslash kifoya.
Demak karbonsuvlar osonlik bilan oksidlanuvchi va asosiy energiya manbai bo’libgina hisoblanmasdan, balki turli biologik, fiziologik hamda mofologik moxiyatga ega bo’lgan , ya’ni ma’lum vazifalarni boshqaruvchi gumoral moddalarni, gormonlarning hosil bo’lishi , hujayralarning tuzilishi va hatto qon gruppalarining farqlanishi, immunologik javoblar tizimlar, a’zolar, to’qima va hujayralarning morfo-funktsional xususiyatlarini belgilashda nixoyatda katta ahamiyatga ega.
Shuning uchun ham ularning almashinuvining buzilishi ayniqsa patofiziologiyaga oid masalalari amalyotga katta o’rin tutadi.
Karbonsuvlar almashinuvinini asosan 2 bosqichga bo’lish mumkin.
1-chi bosqichi karbonsuvlarning organizmning oshqozon-ichak yo’lida gidrolitik faktorlar yordamida parchalanib xazm qilinishi, so’rilishi, jigar tomiridan o’zlashtirilib gilikogen sifatida qisman to’planishi va har bir to’qima hujayralarida zaruriyatga ko’ra u yoki bu miqdorda qon orqali glyukoza sifatida etkazilishi (ushbu jarayonlarning asosida manosaxaridlarni, chunonchi, glyukozaning fosfor kislotasi bilan turli reaktsiyalarga kirishishi markaziy o’rin tutadi) va h k o’z ichiga oladi.
2-chi bosqich hujayralar ichida tegishli fermentlar yordamida amalga oshadigan almashinuv bo’lib, karbonsuvlarning oraliq jarayoni (bunda yuqorida qayt qilingan turli moddalar hosil bo’ladi va nixoyat ularning so’ngi maxsulotlariga qadar karbonat angidridi va suv xosil bo’lishi kabi ketma ket yuz beruvchi bir necha murakkab reaktsiyalarni o’z ichiga oladi).
Anna shu birinchi bosqichda hosil bo’lgan energiya turli sintetik jarayonlar va ishlar uchun sarflanishi, maxsus spesifik o’zgarishlar, issiqlikka aylanishi va h.k yuz beradi.
Karbonsuvlarning ana shu murakkab o’zgarishlarida (parchalanish, so’rilish) ularning fosfor kislatasi bilan birikib, glyukoza – fosfat kabi karbon suvlarning almashinuvida markaziy o’rinni tutuvchi moddaning hosil bo’lishi katta ahamiyatga ega. Odatda karbonsuvlar almashinuvi haqida so’z yuritilganda ularning glyukoza misolida ko’rib chiqiladi. Ana shu glyukoza -6- fosfat glikogen sintezi uchun sarflanadi, glikolitik oksidlanishga duch keladi, to’g’ridan-to’g’ri pentoz glyukoza -6- fosfatning ma’lum fermentlarning ta’siri orqali ushbu turli tomonlarga o’zgarishi yotadi.
Karbonsuvlarning so’rilishi va turli o’zgarishlarga duch kelishi jarayonlarda jigirning ahamiyati nihoyatda katta. Shuni aytish kerakki so’rilish jarayonida darvoza venasida boshqa qon tomirlariga nisbatan glyukozaning miqdori bir necha barabar ko’p buladi. Yuqorida aytilgan jigarda yuz beruvchi o’zgarishlar tufayli, ayniqsa jigarda glikogenning hosil bo’lishi energiya manbaining tejami sifatida to’planishi va xamma vaqt zaruriyatga qarab uni parchalanib, glyukaza sifatida hujayralarga etkazilishi , ya’ni ularni energiya manbai bilan ta’minlanishi, ana shunga ko’ra qonda qand miqdorini bir me’yorda ushlab turilishi organizm uchun katta ahamiyatga ega.
O’rta hisobda jigarda 150 g gacha (ya’ni, uning og’irligining 5%) glikogen bor. Uning hosil bo’lishi va parchalanishi idora qilinishi bevosita turli fermentlar faoliyatiga bog’liq bo’lib, nerv va garmonal manbalar orqali idora etilib turiladi. Masalan, u yoki bu sababga ko’ra simpatik nervning tarangligi ortsa, adrenalin ko’proq ishlab chiqarilsa, fosforilaza fermentining faoliyati ortib, glikogenni parchalanishi kuchayadi, qonda esa qandning miqdori ko’payadi. Bundan tashqari ba’zi amino kislotalar dizaminirlashgach (NH2-gruppani yo’qotgach) prouzum kislotasiga aylanadi, shuningdek sut kislotasi xam yog’larning parchalanishi jarayonida hosil bo’lgan atsetel koenzim — A ham va h k. Ya’ni aslida karbonsuv bo’lmagan boshqa moddalar ham turli fermentativ o’zgarishlar orqali jigarda glikogenga aylanadi. Demak, jigarda karbonsuvlardan glikogen hosil buladi, bunda glikogenez, karbonsuv bo’lmagan moddalardan ham glikogen hosil bo’ladi, bunga glikoneogenez (buning buyrak usti bezi garmonlari glyukokortikoitlar idora etadi) va nixoyat glikogenning parchalinib glyukozaga aylanishi – bunga glikogenoliz deb aytiladi. Karbonsuvlarning ushbu almashinuvi aslida anaerob muhitda boshlanib so’ng aerob, ya’ni kislorod ishtirokida yuz beradi va nixoyat ular almashinuvining so’ngi mahsulotlari CO2 va N2O hosil bo’ladi.
Bundan hulosa shuki, karbonsuvlar almashinuvi nixoyatda murakkab jarayon bo’lib bunda turli nerv – endokrin bezlarining idora etish roli va ayniqsa jigar faoliyatining mohiyati kattadirki, turli shkastlanishlarda , ularning kasalliklarida karbonsuvlar almashinuvining buzilishi turgan gap.
Karbonsuvlar almashinuvi neyrogen hamda endokrin yo’l va omillar orqali amalga oshiriladi. Klod Bernar 1855 yilda labaratoriya hayvonlariga miya IV qorinchasining tubiga igna sanchiganda giperglikemiyaning rivojlanishini kuzatgan. Kiyinchalik ma’lum bo’lishicha , bunday qitiqlash natijasidan paydo bo’lgan impulslar uzunchoq miyada simpatek tizimlar orqali buyrak usti bezining miya qatlamiga ta’sir etib, adrenalin ajralinishini kuchaytiradi. Adrenalin esa o’z navbatida glikogenolizning kuchaytirib, qondagi qand miqdorini oshiradi. Hayajonlanganda ham qonda qandning miqdori ana shu mexanizm bilan ko’payadi.
Shunday qilib , garmonlarning karbonsuvlar almashinuvini idora etishdagi roli nihoyatda muhim. chunonchi:
1, Oshqazon osti bezi – hujayralarining maxsuloti – insulin, organizmda glyukokinaza hamda jigarda glyukoza – 6 – fosfat reaktsiyalarini , glyukozaning qondagi hujayralarga o’tishini, o’zining bevosita ishtiroki bilan turli moddalarni oksidlanishi va fosforlanishi, oqsillar va yog’ kislotalarining hosil bo’lishini amalga oshiradi.
2, Oshqozon osti bezi a-hujayralarining garmoni glyukogon jigarda glikogenning fosfolitik parchalanishini tezlashtiradi, gliqoneogenez fermentali faoliyatini kuchaytirib giperglikemiyani chaqiradi. Shu bilan birga xuddi insulinga o’xshab glyukozaning hujayralariga kirishining tezlashtiradi.
3, Glyukokortikoitlar buyrak usti bezining po’stloq qatlami garmonlari bo’lib, ular glikogenning glikolitik parchalanishi va gliqoneogenez jarayonini tezlashtiradi, shu tufayli insulin ta’sirida nisbatan qarshi ta’sir ko’rsatadi.
4, Asosan buyrak usti bezi miya qismining garmoni adrenalin glikogenolizni kuchaytirib, glikogen fosforilaza faoliyatini orttirib, giperglikemiyani keltirib chiqaradi. U ham insulinga antogonist hisoblanadi.
5, Tiroksin jigarda glikogenning parchalanishi tezlashtiradi, kislorod bilan bog’liq oksidlanish va fosforlanish jarayonini buzadi, giperglekemiya keltirib chiqaradi, u glyukokortikoidlarning sinergiste – ko’makdoshi hisoblanadi.
Demak, karbonsuvlar almashinuvi, birinchi navbatda ularning turli bo’g’inlarining buzilishi, yuqorida qayt qilingan ichki sekretsiya patalogiyasida har xil ko’rinishlar, o’zgarishlar namoyon bo’ladi.(bunga qandli diabet, akromegaliya, tireotoksikoz, Itsenko Kushing va h.k. kasalliklardagi eng yaqqol o’zgarishlar misol sifatida keltirish kerak).
Organizmda karbonsuvlar almashinuviniing holati va ularning o’zlashtirib olib qobiliyatining karbonsuvlarga nisbatan tolerantlikni tekshirish orqali bilish mumkin. Buning uchun “qand yuklamasi”, ya’ni tekshirilayotganda qandning eritmasi ichiriladi va ayni vaqtda ham qonda ham siydikda ma’lum vaqt ichida uning miqdori tekshirilib boriladi. Karbonsuvlarga bo’lgan tolerantlik haqida glyukozuriyasiz qabul qilish mumkin maksimal qand miqdoriga qarab mulohaza qilish mumkin. (bu normada kand miqdorining 170-180 mg% (8-9 mmolG’l teng va u o’z navbatida buyrakning qandga bo’lgan chegarasini – “buyrak porogi” hisoblanadi) Agar qonda qand miqdori bundan oshib ketsa qand siydik bilan chiqa boshlaydi, ya’ni glyukozuriya kuzatiladi. Bunday o’zgarishlar karbonsuvlar almashinuvi idora etilishi va ba’zi a’zolar-jigar, buyraklar ichki sekrksiya bezlari va h k. Faoliyatini buzilishidan dalolat beradi.
Karbonsuvlar almashinuvining buzilishi – ko’pincha giperglikemiya va glikozuriya sifatida ifodalanib nisbatan osonlik bilan aniqlanadi. Sabablari va rivojlanish mexanizmlariga ko’ra bir necha turlari farq qilinadi:
1, Alimentar, oziq ovqatga bog’liq, ya’ni karbonsuvli maxsulotlarni, ayniqsa tez o’zlashtiruvchilarni ko’p istemol qilishga bog’liq giperglikemiya va glikozuriya.
2, Umuman nerv sistemasi, ayniqsa markazini qo’zg’alishini kuchayishi natijasida yuzaga keladigan.
3, Simpatik-andrenal tizimning qo’zg’alishi yoki bevosita yuborilgan adneralin ta’siridan
4, Gipofizar, ya’ni ushbu bosh bezning turli gpermonalari ta’sirida yuzaga kelgan.
5, Oshqozon osti bezining faoliyatini buzilishi tufayli insulin etishmasligi yoki glyukagonning ko’proq hosil bo’lishi natijasida paydo bo’ladigan.
6, Alloksan ta’siridan, organizmda ham yuz berishi mumkin, ammo asosan eksperimentda, yuz beradigan.
7, Xloridzin-meva daraxtlarining u yoki bu tarkibidan tayorlangan sharbatlar tarkibidagi ushbu modda iste’mol qilinishi tufayli glikozuriya.
Shuni esda tutish kerakki, glyukozuriyaning kelib chiqishida buyrak chegarasi katta ahamiyatga ega. Bunga xatto giperglikemiya bilan kuzatilmaydigan ba’zi xollarda ham masalan, buyrak patologiyasida glikozuriyaning yuzaga kelishi guvoxlik qiladi. Ya’na bir misol , floridzin ta’siridan glikozuriya. Floridzin ta’sirida ichakdan glyukozaning so’rilishini kamayishi tufayli qonda qand miqdori kamaygan bo’lishi mumkin.
Demak, qonda qand miqdorining ko’payishi – giperglikemiya turli sabablarga ko’ra kuzatilar ekan. Uning salbiy moxiyati avvalo qonning fizik – kimyoviy, reologik va h k . xususiyatlari, yurak tomir sistemasi ayniqsa, buyraklarning tuzilishi hamda faoliyatining chuqur buzilishiga, shu sababli nihoyatda hayot uchun xavfli natijalarga olib kelishi mumkinligi bilan belgilanadi.
Giperglikemiya modda almashinuvining turli buzilishlari bilan kechadi oraliq moddalar jarayonining mahsuloti – sut, pirouzun va ketokislotalarning kupayishi, yog’lar va oqsillar almashinuvining buzilishlari, asidoz va h . k. kabi holatlarni yuzaga kelishida asosiy o’rin tutadi. Shu bilan bir qatorda quyidagi tomonni xam nazarga olish zarur: giperglikemiya ba’zi bir hollarda ma’lum darajada kompensator omil bo’lib xizmat qilishi mumkin. Qonda qand konsentratsiyaning ortishi, uning hujayralardagidan yuqori bo’lishi tufayli uning ma’lum bir miqdorini qondan hujayraga o’tishiga olib keladi.
Qand miqdorini kamayishi – gipoglikemiya – insurin ko’p ishlab chiqarilganda, tashqaridan insulin ortiqcha kiritilganda, gipotalamusning ba’zi usmalarida, jigarning shikastlanishlarida va ishlamay qolganida, jismoniy og’ir mexnat bajarilgandan so’ng Addeson kasalligida va h. k da kuzatilishi mumkin.
Gipoglekimiyada quyidagi o’zgarishlar yuzaga keladi: Gipo-xatto adinamiya, ochlik xissiyoti, titrash, kaltirash, nerv sistemasi faoliyatini buzilishiga bog’liq turli alomatlar va gipoglikimik koma. Agar qonda qandning miqdori 2 barabar kamaysa, ya’ni 1.66 – 2.55 mmolG’l kam bulsa , koma kelib chikadi.
Eksprementda, tajribada insulin etishmovchiligi o’ziga xos qandlik deabetning nusxasi – modelini quyidagi yo’llar bilan chaqirishi mumkin:
1, Oshqozon osti bezini butunlay yoxut Langergans orolchalariga tegishli qismini olib tashlash yo’li bilan.
2, Organizmga aloksan yuborish orqali. Bunda – hujayralarda oksidlanishga bog’liq fosforlanish jarayoni buzilishi tufayli shikastlanish yuzaga kelidi. Undan tashqari aloksanning glyutationdagi sulf gidrid grupalarini bog’lab ularga bog’liq fermentlar faoliyatini tormozlanishi va to’xtashi natijasida insulinning sintezi hamda to’planishining uzilishini yuz berishi haqida ma’lumotlar bor.
3, -xujaralardagi insulin birikma-to’plamalari-polemerlarini tsinkni ruhni bog’lab olish qobilyatiga ega bo’lgan moddalarni hosil qilishda asosiy o’rinni tutuvchi, masalan, ditizon yuborish va h. k. Xozir ma’lumki, insulin odatda ma’lum miqdorda rux bilan birikma-kompleksi hosil qilib, granula ko’rinishida jamg’arma sifatida bezning o’zida to’planadi.
Insulin etishmovchiligining belgilari nixoyatda turlichadir.
- Giperglikemiya va glikozuriya
- Qonning osmotik bosimini oshishi natijasida chanqash va ko’p siydik ajratish.
- Energiya taqchilligi va hujayralar “ochligi”tufayli ishtahaning ortishi, ovqatga o’chlik.
- Yoglar almashinuvining buzilishi va vazn – massaning o’zgarishi, lipemiya, xolesterenemiya, qon tomirlarida ESK yanada chuqur makro va mikroangiopatiyalar kabi turli klinik belgilarga ega bo’lgan o’zgarishlarni, ayniqsa oliy tizimlarda yuzaga kelishi.
- Modda almashinuvining buzilishi sababli oraliq moddalarning to’planib, metabolik asitozga olib kelishi aniq.
- Glyukoneogenes jarayoning tezlashishi va uning alomatlari.
- Azot balansi manfiy bo’lishi va uning oqibatlari va h. k. og’ir xollatlarda atsidotik diabet komasi yuzaga kelishi mumkin.