Сарик касаллик — аломатлари ва белгилари, сабаблари, турлари, даволаш, парҳез, олдини олиш

Сарик касаллиги (лот. иcтерус) — тери ва кўринарли шиллиқ қаватларнинг сарик тус олиши бўлиб, қон ва тўқималарда билирубин миқдорининг ортиб кетиши натижасида юзага келади. Кўпчилик ушбу атама остида гепатит А ёки Боткин касаллигини тушунишади. Дарҳақиқат, бу сўз билан нафақат жигар, балки бошқа аъзоларга ҳам таъсир кўрсатадиган бир қатор патологик ўзгаришларни аташ қабул қилинган. Шунга қарамай, сарик касаллиги ҳар доим турли сабабларга кўра юзага келиши мумкин бўлган билирубин метаболизмининг бузилиши билан боғлиқ.

Сарик касаллиги нима?

Сарик касаллик бу бир қатор аломатлар мажмуи бўлиб, билурибин ортиши натижасида тери, кўз склераси, шиллиқ қаватлар сарғимтир бўлиб қолади. Нормада билирубин талоқда кечадиган еритроцитларнинг парчаланиши жараёнида чиқарилади. Сўнгра у жигарга ўтади ва метаболик жараёнларда иштирок етгач, организмни тарк етади.

Юқоридаги босқичларнинг биронтасида бузилиш бўлса, билирубин бирикмаси қонда тўпланиб, у склералар ва шиллиқ қаватларни сарик рангга бўйлишига сабаб бўлади. Нима учун бундай бўлади? Гемоглобин парчаланиши пайтида организмда сарик пигмент ҳосил бўлади. Нормал ҳолатда у организмни дефакация жараёнида тарк етади. Жигар йетишмовчилиги ва сафро йўллари ўтказувчанлигининг бузилиши билан кечадиган сарик касаллиги ривожланишида жуда кўп билирубин қонда қолади. Бу ҳолда, ушбу модданинг бироз миқдори тери ёки буйраклар орқали чиқарилади.

Ушбу касаллик енг кенг тарқалганлардан бири ҳисобланади. Айниқса, сарик касаллик кўпинча иқлими иссиқ ва санитария шароитлари ёмон бўлган мамлакатларда кўп қайд қилинади. Масалан, Марказий Осиёда деярли ҳар бир бола ушбу касалликни бошдан кечиради. Шарқий Йевропада вирусли касалликнинг тарқалганлиги йилига 100 минг аҳоли бошига 250 кишини ташкил етади.

Сарик касаллик қандай гепатит ҳисобланади?

Халқ орасида сарик касаллик деб кўпинча «гепатит А» ёки «Боткин» касаллиги айтилади. Бу вирусли патология организмнинг умумий интоксикацияси ва жигар фаолиятининг бузилиши билан бирга кечади. Бундан ташқари, вирусли гепатит Б ва гепатит C, шунингдек, касалликнинг аутоиммун, мононуклеоз, токсик, бактериал, доривор шакллари мавжуд.

Сарик касаллик ривожланишида инкубация даври бир неча ойга чўзилиши мумкин. Касаллик давомийлигига қараб ўткир, узоқ муддатли ёки сурункали бўлиши мумкин.

Сарик касаллик аломатлари ва белгилари

Катталарда касалликнинг умумий белгилари қуйидагиларни ўз ичига олади:

• Терининг сариклиги;
• Жигар ва талоқ ўлчамининг катталашиши;
• Қонда еритроситларнинг ортиши;
• Қорин соҳасида веноз тўр пайдо бўлиши.

Катта ёшлиларда сарик касаллиги терининг кучли қичиши, сийдик ва нажас рангининг ўзгариши билан намоён бўлиши мумкин. Организмда билирубиннинг юқори концентрацияси туфайли нажас кулранг, сийдик еса жуда тўқ рангга киради. Киши иштаҳани йўқотади ва кўпинча ўнг қовурға остида спазматик ёки тортувчи табиатли сезиларли оғриқлар туяди.

Сарик касаллик ривожланиши сабаблари

Катталарда сарик касалликка олиб келиши мумкин бўлган кўплаб омиллар мавжуд:

• Жигарда яхши ёки ёмон сифатли ўсма шаклланиши;
• Сафро йўлларининг туғма патологиялари;
• Паразит микроорганизмлар билан касалланиш;
• Жигар ва ўт пуфаги патологиялари;
• Операциядан кейинги асоратлар;
• Айрим дори гуруҳларидан фойдаланиш.

Агар вирусли гепатит А билан касалланиш хавфи ҳақида гапирадиган бўлсак, у ҳолда хавф гуруҳига аҳолининг қуйидаги тоифалари киради:

• Яқин қариндошлари вирус билан касалланган кишилар;
• Инфекцияланган шахс билан жинсий алоқада бўлган кишилар;
• Ушбу вируснинг тарқалганлиги юқори бўлган давлатга боришни режалаштирган кишилар;
• Гиёҳванд моддаларни истеъмол қилувчилар.

Сарик касаллиги турлари

Сарик касалликнинг аломатлари ва даволаш усуллари тўғридан-тўғри касалликнинг тури ва босқичига боғлиқ. Бу патологиянинг келтириб чиқарган сабабига қараб фарқ қиладиган кўплаб шакллари мавжуд.

Конъюгацион сарик касаллик

Сарик касалликнинг бу шакли мустақил касаллик емас — у бевосита билирубин конверсиясининг бузилиши билан боғлиқ бўлиб, унинг организмдаги миқдорининг кескин ўсишига олиб келади. Бу ҳодиса янги туғилган чақалоқлар учун одатий ҳолдир, чунки улардаги модда алмашинуви жараёнлари ҳали номукаммал бўлади. Бироқ, баъзида катталарда ҳам сарик касалликнинг бу шакли ташхисланади. Одатда бу жигарга салбий омиллар таъсири, масалан, дори воситаларини қабул қилиш оқибатида ривожланади. Бундан ташқари, конъюгацион сарик касаллиги туғма  патологияларнинг натижаси бўлиши мумкин, булар орасида Гилберт-Меиленграчт синдроми ҳам бор.

Гемолитик сарик касаллик

Ушбу турдаги бузилиш ривожланишига еритроцитларнинг патологик парчаланиши, ортиқча билирубин тўпланиши ва организмдан унинг чиқарилиши билан боғлиқ мураккабликлар сабаб бўлади. Бу ҳолатни турли касалликлар ва патологиялар келтириб чиқариши мумкин: анемия, лимфолейкоз, тропик безгак, лимфосаркома. Бундан ташқари, гемолитик сарик касаллик дори моддаларининг танага токсик таъсиридан келиб чиқиши мумкин.

Физиологик сарик касаллик

Сарик касаллигининг бу тури янги туғилган чақалоқларга хос бўлиб, боланинг янги ҳаёт шароитларига мослашиши билан боғлиқ. Кўп ҳолларда касалликнинг физиологик шакли фермент тизимининг йетилмаганлиги билан тушунтирилади. Бундан ташқари, бу билирубин метаболизмининг бузилиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Аксарият ҳолларда сарик касаллиги муддатидан олдин туғилган ва заиф бўлган болаларда кузатилади. Ушбу ҳолат учун тери ва шиллиқ қаватлар сариклиги, шунингдек, юқори уйқучанлик характерлидир.

Неонатал сарик касаллиги

Касалликнинг бу шакли ҳам янги туғилган чақалоқларда қайд қилинади ва қонда юқори миқдорда билирубин тўпланиши билан боғлиқ. Бу бузилиш жуда кенг тарқалган ва у гепатоцитларнинг ферментатив номукаммаллиги, билирубин ишлаб чиқаришнинг кўпайиши ва зардобнинг ушбу моддани бириктириб олиш қобилияти заифлиги билан боғлиқ бўлиши мумкин. Баъзи ҳолларда патология дарҳол даволашни талаб қилади. Билвосита билирубин нейротоксик заҳар ҳисобланади ва баъзан бош мия пўсти ва пўст ости ядроларига зарар йетказиши мумкин.

Паренхимал сарик касаллик

Касалликнинг бу тури жуда кенг тарқалган ҳисобланади. У гепатоцитлар — жигар ҳужайраларининг тузилиши ва фаолиятининг бузилиши билан боғлиқ. Паренхимал сарик касаллигини келтириб чиқарадиган асосий касалликлар ўткир вирусли гепатит ва жигар сиррозидир. Натижада, бемор жигарининг ўлчами катталашади, тери дастлаб сарик, кейин қизғиш тус олади. Шу билан бирга, танада телангиектазиялар ҳосил бўлади, улар ўзлари билан томирларли юлдузчаларни тақдим етади.

Жигарли шакли

Бу касаллик қонда бевосита билирубин миқдори ортиши билан чақирилган жигар ҳужайралари фаолиятининг бузилишининг натижаси ҳисобланади. Жигарли сарик касаллиК ривожланишига вирусли гепатит, жигарни дорилар билан шикастланиши, сирроз, алкоголли гепатит, жигарда ёмон сифатли ўсма шаклланиши сабаб бўлиши мумкин. Кўпинча касалликнинг бу шакли терининг сарик рангга бўялиши, иштаҳа йўқолиши, кўнгил айниши, ўнг қовурға ости соҳасида оғриқ, сийдик ва нажас рангларининг ўзгариши билан бирга кечади. Даволаш тактикасини танлаш касаллик ривожланишига сабаб бўлган омилга қараб амалга оширилади.

Сарик касаллигини ташхислаш

Касаллик белгилари кузатилса, дарҳол шифокорга мурожаат қилинг. Замонавий тиббиёт воситаларидан фойдаланган ҳолда, ушбу касалликни тезда бартараф етиш мумкин.

Тўғри ташхис қўйиш учун мутахассис қуйидагиларни тайинлайди:

• Қоннинг умумийва биокимёвий таҳлиллари.
• Қонда билирубинни аниқлаш учун таҳлиллар.
• Жигар фаолиятини тадқиқ қилиш.
• Жигар биопсияси — касалликнинг табиатини аниқлаш ва аъзонинг шикастланиш даражасини баҳолаш имконини беради.

Ҳеч бир ягона тест сарик касалликнинг турини фарқлаб бера олмайди, лекин баъзи тест комбинациялари бунга еришиш имконини беради.

	Гемолитик	Паренхиматоз	Механик
Умумий билирубин	Норма / ошган	Ошган	Ошган
Конюгацияланмаган билирубин	Ошган	Норма / Ошган	Норма
Конюгацияланган билирубин	Норма	Ошган	Ошган
Урибилиноген	Ошган	Норма/ Ошган	Ошган / Манфий
Сийдик ранги	Тўқ-сарик	Тўқ	Тўқ ( кўпикли, пиво рангида)
Нажас ранги	Тўқ	Рангсизланган	Рангисланган
Ишқорли фосфатаза	Норма	Ошган	Ошган
АЛТ ва АСТ	Норма	Ошган	Норма

 

Сарик касалликни даволаш

Патологияни даволаш усуллари бевосита унинг шакли ва ривожланиш босқичига боғлиқ. Даволаш имкон қадар самарали бўлишини таъминлаш учун касалликнинг сабабини аниқлаш керак. Ҳар қандай ҳолда ҳам сарик касаллик аломатларини бартараф қилиш учун консерватив даволаш белгиланиши мумкин, ўта оғир ҳолларда еса жарроҳлик ўтказилади ва у жигар кўчириб ўтказишни назарда тутади.

Консерватив даво қуйидаги таркибий қисмлардан иборат:

• Дори воситаларидан фойдаланиш — антигистаминлар, стероидлар.
• Плазмаферез.
• Фототерапия.
• Парҳез тутиш.

Даволашнинг мақсади вирусни йўқотиш, жигар сиррозини олдини олиш ва касалликни бошқаларга юқтириш хавфини камайтиришдир. Агар кишида гепатитнинг сурункали аутоиммун шакли ривожланган бўлса, кортикостероидлар билан даволаш белгиланади.

Даволаш ўз вақтида бошланмаса, патологик жараёнлар шунчалик авж олиши мумкинки, шифокорлар ремиссия даврига ериша олишмайди. Бу ҳолда, жигар трансплантациясисиз бартараф қилиб бўлмайдиган хавфли асоратлар юзага келади.

Баъзан кишида сафро чиқишининг бузилиши билан боғлиқ бўлган механик сарик касаллик ривожланади. Агар у яхши табиатга ега бўлса ва сафро чиқиш бузилиши тош шаклланиши натижасида юзага келган бўлса, ендоскопик папиллосфинктеротомия қўлланилади — бу жараён сафро йўлидаги тошларнинг тахминан 90 фоизини йўқотишга ёрдам беради. Агар механик сарик касаллик ёмон сифатли ўсма шаклланиши билан боғлиқ бўлса, беморга радикал даволаш чоралари кўрсатилади. Одатда бундай беморларда холестаз даражасини пасайтиришга йўналтирилган паллиатив операциялар ўтказилади.

Вирусли гепатит А ривожланишида беморлар даволашсиз ҳам шифо топадилар. Бундай ҳолатда антивирус препаратлар белгиланмайди ва замонавий тиббиётда ишлатиладиган дорилар вирус билан курашишга емас, балки жигар фаолияти бузилганлиги оқибатида пайдо бўлган зарарли моддалар консентрациясини камайтириш ва организмни улардан тозалашга қаратилган бўлади.

Бундай ҳолда беморларга дезинтоксикацион еритмалар, глюкоза, витаминлар киритилиши мумкин. Бундан ташқари, жигар ҳужайраларини ҳимоя қилиш учун мўлжалланган гепатопротекторлар ҳам белгиланади. Буларга сирепар, силибор, силибинин каби препаратлар киради. Бу дори-дармонларга қўшимча равишда спазмолитиклар — папаверин, но-шпа, ремидон каби препаратлар тайинланиши мумкин.

Мураккаб ҳолатларда даволаш тамойиллари юқоридагилар каби бўлади, аммо симптоматик терапияга кўпроқ еътибор қаратилади. Одатда, жигар функцияси вақт ўтиб тўлиқ тикланади.

Тузалиш жараёнини тезлаштириш ва еритроситларнинг нормал метаболизмини тиклаш учун махсус парҳезга риоя қилиш керак. Киши, албатта, оқсил, темир, Б гуруҳ витаминлари бўлган маҳсулотларни истеъмол қилиши керак, бу тоифага балиқ ва парранда гўшти, тухум ва сут маҳсулотлари киради.

Қон ҳосил бўлиш жараёнини тиклаш учун фолий кислотаси керак. Унинг манбалари яшил сабзавотлар, жигар, карам, ловия ҳисобланади. Бодринг, помидор, сабзи, карам, қовоқни истеъмол қилиш тавсия етилади.

Сарик касаллик турига қарамасдан, спиртли ичимликлар, ёғли ва аччиқ овқатлардан воз кечиш керак — буларнинг ҳаммаси заифлашиб қолган жигарга қўшимча юк туширади.