Панкреатит — аломатлари, ошкозон ости бези яллигланиши сабаблари, даволаш, парҳез

Панкреатит (лот. панcреатитис, қад.-юн. πάγκρεας — меъда ости бези + -итис — яллиғланиш)- ошкозон ости бези яллигланиши кузатиладиган касалликлар ва синдромлар гуруҳидир. Клиник тасвирга қараб, ўткир ва сурункали панкреатит шакллари ажратилади. Панкреатитнинг бу икки шакли келиб чиқиш механизми, етиологияси, даволаш асослари ва прогнози бўйича фарқ қилади.

Ошкозон ости бези яллигланиши нима?

Ушбу безнинг асосий вазифаси — ҳазм қилиш жараёнида иштирок етадиган ферментлар ва бикарбонатлар билан панкреатик шира ишлаб чиқаришдир. Овқатланиш кутилганда ва овқат ошкозонга тушагинда ферментлар ва шарбатлар ошкозон ости безидан боғловчи найча орқали ингичка ичакка ўтади, у озиқ моддаларни ферментатив қайта ишлаш жараёнини таъминлайди, модда алмашинувига жалб қилиниб, ингичка ичак деворлари орқали озуқа моддалари сўрилишини осонлаштиради. Панкреатик суюқлик меъда ширасининг кислотали муҳитини ичакда нейтраллаштиради, бу йерда ҳазм қилиш ферментлари фаоллашади ва моддаларни парчаланиш ва ишлов бериш функцияларини бажаришни бошлайди.

Меда ости бези томонидан ишлаб чиқариладиган асосий ҳазм қилиш ферментлари қуйидагилардир:

• Амилаза— крахмални шакарга айлантиришга ёрдам беради;
• Липаза— ёғларни парчалайдиган фермент;
• Трипсин, химотрипсин— оқсилларнинг парчаланишида иштирок етадиган ферментлар;
• Инсулин, полипептид, глукагонва бошқалар.

Панкреатит касаллиги ривожланиши сабаблари — ҳазм қилувчи (панкреатик) ширанинг меъда ости безидан ўн икки бармоқли ичакка қуйилишининг бузилишлари саналади. Чиқиш йўлларининг қисман ёки тўлиқ тўсилиб қолиши сабабли ширанинг без ичида қолиб кетишида, шунингдек, ичак таркибининг шира йўлларига отилишида, ферментлар муддатидан олдин фаоллашади ва яқин атрофдаги тўқималарни ҳазм қила бошлайди. Ошкозон ости бези яллигланишида шира ва фермнетларнинг ушланиб қолиши биринчи навбатда безнинг тўқималарига таъсир ўтказади, аммо, узоқ муддат таъсир етганда тўпланиб қолган шира ва ферментларнинг салбий таъсири шунингдек атрофдаги тўқималар, аъзолар ва қон томирларга ҳам тарқалади.

Парчаланаётган ҳужайралар ҳазм қилиш ферментлари фаоллигини оширади, натижада шикастловчи жараён янада кенгроқ ҳудудларни қамраб ола бошлайди. Баъзан, меъда ости бези некрози билан кечадиган оғир ҳолларда, панкреатит ўлимга олиб келиши мумкин.

Ҳазм қилиш шираси ва ферментларнинг максимал миқдори углеводли овқатни қайта ишлаш учун керак. Ёғли овқатларни ҳаддан ташқари истеъмол қилиш, айниқса, зираворларга бой бўлганларини, шунингдек алкоголни суиистеъмол қилиш ферментларни ошкозон ости безида ушланиб қолишга сабаб бўлади. Ҳазм қилувчи ферментлар ва шарбатни ушланиб қолишининг сабаблари бошқа омиллар бўлиши ҳам мумкин.

Катталарда панкреатит ривожланиши

Катталарда касалликнинг тарқалганлиги бўйича статистик маълумотлар иқлим, турли мамлакатларда қабул қилинган овқатланиш хусусиятлари, спиртли ичимликлар ичиш анъаналарига боғлиқ равишда ўзгариб туради. Шунингдек, аёл ва еркакларнинг касалланиши сезиларли фарқ қилади, ривожланиши механизми жиҳатидан ҳам, уни келтириб чиқарган сабаб бўйича ҳам.

Панкреатит ривожланиши мумкин бўлган асосий хавф гуруҳи катталардан иборат бўлиб, бу кўп спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, мувозанациз озиқланиш ва бунинг оқибатида ривожланадиган касалликларга боғлиқ.

Еркакларда касалликнинг ривожланиши сабаблари

Еркакларда бирламчи панкреатит ривожланишида кўпинча спиртли ичимликлар ва ёғли, ярим тайёр овқатларни истеъмол қилиш устунлиги «триггер» бўлиб хизмат қилади. Бундан ташқари, еркакларда касалликнинг ўзига хос хусусияти сурункали шакл, характерли аломатлар ва кучайишларни еътиборга олмаслик, гастроентерологга кеч мурожаат қилиш боис «ўтиб кетган» панкреатит қайд қилинишидир.

Аёлларда панкреатитнинг етиологияси

Аёлларда панкреатитнинг қуйидаги сабаблари кўп учрайди:

• Панкреатит ва холесиститривожланишига олиб келадиган ўт-тош касаллиги;
• Меъда ости безининг яллиғланиш жараёнларига сабаб бўладиган гормонал ўзгаришлар ва бузилишлар: ҳомиладорлик, менопауза, гормонал контрацептивларни қўллаш;
• Очлик, соғликка зиён йетказадиган парҳезларга амал қилиш.

Катталарда касалликнинг реактив шакллари сабаби

Иккиламчи ёки реактив панкреатит мавжуд касалликлар фонида ва қорин бўшлиғининг шикастланишлари, жарроҳлик аралашуви ва бошқа сабабларга кўра ривожланади. Реактив панкреатитнинг ривожланишига ёрдам берувчи енг тез-тез учрайдиган омиллар ҳазм қилиш тизимининг касалликлари ҳисобланади, уларга:

• Ноинфекцион гепатит;
• Ўт-тош касаллиги;
• Гастрит;
• Жигар сиррози;
• Сафро йўллари дискинезияси;
• Ичак инфекциялари киради.

Болаларда панкреатитнинг сабаблари

Болада панкреатит ривожланиши сабабини аниқлаш билан болалар гастероентерологи шуғулланади. Болалик ёши туфайли ошкозон ости безидаги яллиғланиш жараёнларининг етиологияси катталарда касаллик ривожланиши механизмларидан фарқ қилади.

Болаларда панкреатит кўпинча жароҳат, жарроҳлик амалиёти туфайли ошкозон ости бези каналлари ва / ёки унинг тўқималарига зарар йетишининг натижаси ҳисобланадж. Панкреатик шира кўп ишлаб чиқарилишига ирсий мойиллик, муковисцидоз (ичак, ўпка, аралаш шакли), озиқ-овқатга аллергия, организмдаги сурункали яллиғланиш жараёнлари, паротит ва бошқа касалликлар оқибатлари, ҳазм қилишнинг бошқа касалликлари ва бузилишлари ҳам ўсмирлар ва болаларда панкреатит ривожланишига сабаб бўлади.

Панкреатитнинг таснифи ва ривожланиши сабаблари

Панкреатитнинг аломатлари, касалликнинг ривожланиш механизми, ташхислаш ва даволаш усуллари бир неча асрлар давомида мутахассисларни ўрганиш объйекти бўлиб келмоқда. Диагностик усуллар, тадқиқот имкониятлари такомиллашиши ва тажриба тўпланиши жараёнида, клиник белгиларнинг хусусиятлари, тўқималарнинг шикастланиши, келиб чиқиш сабаблари ва бошқалар асосида панкреатитнинг бир неча турлари таснифланган.

Ҳозирги кунда касалликнинг етиологияси, касалликнинг шакл ва кечиш хусусиятлари бўйича таснифи мавжуд.

Касалликнинг келиб чиқиши сабабига кўра таснифи

Касалликнинг ривожланиши сабаби бўйича бирламчи ва иккиламчи панкреатит фарқланади. Касалликнинг бирламчи шакли меъда ости бези тўқималарининг шикастланиши фонида ривожланади. Деструктив жараёнларнинг асосий сабаблари қуйидагилардан иборат:

• Алкоголли ичимликларни суиистеъмол қилиш (касалликнинг 40 фоиздан 70 фоизгача ҳолларида), сигарета чекиш;
• Жароҳатлар, жарроҳлик аралашувлари, диагностик муолажалар туфайли меъда ости безининг шикастланишлари;
• Ошкозон ости безига агрессив таъсир қилувчи дориларни узоқ муддат, айниқса, назорациз қабул қилиш (баъзи антибиотиклар (тетрациклинлар), естроген сақловчи препаратлар, глюкокортикостероидлар, асетилсалицил кислота (Аспирин), сулфаниламидли препаратлар, айрим диуретиклар ва бошқалар);
• Озиқ-овқат маҳсулотлари, кимёвий моддалар билан заҳарланиш;
• Пестицидлар ва бошқа кимёвий моддалар билан қайта ишланган, синтетик қўшимчалари кўп бўлган озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилиш;
• Ҳазм қилиш тизими касалликларига генетик мойиллик, ошкозон ости бези ривожланишининг туғма патологиялари;
• Ёғли ва аччиқ таомлар устун бўлган таомнома, айниқса улар жуда оч қоринга истеъмол қилинса.

Касалликнинг бирламчи шакли ҳар қандай ёшда ривожланиши мумкин. Ўз вақтида ташхис қўйилиши ва даволашнинг бошланиши ошкозон ости бези тўқималарида вайронкор жараёнларни тўхтатиши ёки секинлаштириши, аъзонинг йўқотилган вазифаларини тиклаши ва жиддий асоратларни олдини олиши мумкин.

Иккиламчи, реактив панкреатит ҳақида касалликнинг етиологиясида асосий сабаб сифатида ошкозон-ичак трактининг бошқа касалликлари ташхисланганида гапирилади. Статистик маълумотларга кўра, реактив панкреатитнинг енг кўп учрайдиган сабаби холелитиаз (ўт-тош касаллиги) ҳисобланади. Бундан ташқари, иккиламчи панкреатитга қуйидагилар сабаб бўлиши мумкин:

• Инфекцион касалликларнинг провокатив таъсири (вирусли гепатитлар, дизентерия, сепсис, сурункали яллиғланиш ўчоқлари мавжудлиги, масалан тонзилитда);
• Қандли диабет;
• Ирсий касалликлар, хусусан, муковисцидоз ва Крон касаллиги;
• Юрак-томир тизими касалликлари;
• Сафро чиқиши йўлларининг паразитар инвазиялари.

Бунда касалликнинг ривожланиши сабабини ташхислаш қийин бўлади. Даволашнинг самарадорлиги бирламчи сабабни бартараф етишга боғлиқ.

Панкреатитни касалликнинг шакли ва кечиши хусусиятлари бўйича таснифлаш

Яллиғланиш жараёни ошкозон ости бези вазифаларининг қисман ёки тўлиқ йўқотилишига олиб келади. Ушбу без ҳужайраларининг деструкцияси қайтариб бўлмайдиган жараёнлар билан таҳдид солади. Инсон танасида меъда ости безини ўрнини босишга қодир бошқа аъзо йўқ.

Касалликнинг белгилари ва шаклига қараб ўткир ва сурункали панкреатит фарқланади. Касалликнинг шакллари клиник тасвир, даволаниш усуллари ва соғлик учун асоратлари билан фарқланади.

Ўткир панкреатит — шиддатли ривожланаётган яллиғланишли касаллик бўлиб, у тўқималарда ва без тузилмасида қайтариб бўлмайдиган жараёнлар, деструкция билан кечади ва ҳатто ўлимга сабаб бўлиши мумкин. Ўткир шаклда панкреатик ширалар безнинг ўзида сақланиб қолади ва фаоллашиб, унинг ҳужайраларини парчалай бошлайди.

Касалликнинг бундай кечишида аъзо сезиларли даражада зарар кўради ва шиш кузатилади. Асосий хавф гуруҳи 30-60 ёш оралиғидаги кишилар, аммо қуйидаги салбий омиллар натижасида ўткир панкреатит болаларда ҳам ривожланиши мумкин:

• Овқатланиш тартиби бўлмаслиги;
• Таомономада ёғли ва аччиқ овқатлар, ярим тайёр маҳсулотлар, фаст-фудлар устун бўлиши;
• Қорин бўшлиғининг ўтмас жароҳатлари;
• Ошкозон-ичак тизимининг гелминтли инвазиялари;
• Ўт пуфаги, унинг каналлари, ўн икки бармоқли ичак, меъда ости бези каналлари ривожланишининг туғма аномалиялари;
• Ирсий касалликлар ва мойилликлар, инфекцион касалликлар.

Болаликда панкреатитнинг ўткир шакли, одатда, камроқ сезиларли аломатларга ега. Касалликнинг клиник кўриниши, ташхислаш усуллари ва даволаш тамойиллари катталардаги ўткир деструктив панкреатитникидан фарқ қилади.

Меъда ости безининг сурункали яллигланиши хусусиятлари

Сурункали панкреатит ҳақида касаллик кучайиши ва ремиссия даврлари билан кечганида гапирилади. Касаллик прогрессияси билан ошкозон ости бези йетишмовчилиги ривожланади: без тўқимаси ўзгаради ва унинг ўрнини фермент ва шира ишлаб чиқаришга қодир бўлмаган бириктирувчи тўқима егаллай бошалйди. Ферментларнинг йетишмовчилиги овқат ҳазм қилиш тизими фаолиятида бузилишларга олиб келади. Касалликнинг бу тури турли ёшдаги беморларда кузатилади.

Сурункали касалликнинг икки босқичи мавжуд. Бошланғич босқич йенгил симптоматика билан ифодаланади ва инсоннинг турмуш тарзи ва умумий саломатлигига қараб бир неча йил давом етиши мумкин. Дастлабки босқичдан  кейинги босқичда ошкозон ости бези вазифасининг бузилишлари анча сезиларли бўлади ва касаллик беморни деярли доимо безовта қилади. Сурункали шаклнинг кучайишига асосан аччиқ, ёғли ёки қовурилган овқатлар, газланган ва спиртли ичимликларни истеъмол қилиш сабаб бўлади, айниқса, улар оч қоринга қабул қилинса.

Панкреатит аломатлари ва белгилари

Панкреатитнинг ўткир ва сурункали шакллари аломатлари, шунингдек уларнинг хусусиятлари ва қолдириши мумкин бўлган асоратлари фарқ қилади. Сурункали панкреатитнинг аломатлари кўпинча заиф ифодаланади, аммо касаллик кучайишида анча ёрқин намоён бўлади. Ўткир шаклнинг клиник кўринишида тезда шифокорга мурожаат қилиш керак, нафақат даволаниш учун, балки касалликни аломатлари ўхшаш бўлган ўткир холецистит, аппендицитдан дифференциал ташхислаш учун ҳам.

Ўткир босқичининг аломатлари

Ўткир панкреатитда ферментлар бевосита ошкозон ости безида фаоллашиб, унинг ҳужайраларига таъсир қила бошлайди. Шундай қилиб, ёғларни парчалайдиган липаза фементи таъсири тўқималарнинг ёғли дистрофиясига олиб келади. Оқсилларни ҳазм қилишга ёрдам берувчи трипсин ферменти, турли хил кимёвий реакцияларни юзага келтириб, без тўқималарининг шишиши ва ҳужайраларининг некрозига сабаб бўлади.

Деструкциянинг биринчи босқичида некроз асептик, маҳаллий бўлади, аммо тезкор даволашсиз яқин атрофдаги аъзоларни қамраб олади, инфекциялар бирлашса, янги яллиғланиш ўчоқлари шаклланади, йирингли асоратлар юзага келади.
Ўткир панкреатитнинг умумий белгилари:

• Ўнг ёки чап қовурға остида локализацияланадиган ўраб олувчи табиатли оғриқ. Оғриқ кучли бўлади ва оғриқ қолдирувчи дорилар қабул қилганда ҳам қолмайди. Оғриқ синдроми шу қадар кучли бўлиши мумкинки, у оғриқли шок, ҳушни йўқотиш ва ҳатто ўлимга олиб келиши мумкин. Хуруж давомийлиги бир соатдан бир неча кунгача бўлиши мумкин;
• Иштаҳанинг батамом бўлмаслиги, кўнгил айниши, аҳволни йенгиллаштирмайдиган қайт қилишлар. Қайт қилиш массасида сафро аралашган ошкозон таркиби кузатилади;
• Тананинг гипертермияси (38 °C дан ортиқ), пулс (дақиқасига 90 дан юқори) ва нафас олишнинг тезлашуви;
• Жиғилдон қайнаши, ҳиқичоқ тутиши, керкириш, оғиз қуриши;
• Тилда оқ ёки сариқ рангли караш ҳосил бўлиши;
• Қорин деворининг таранглиги;
• Диарея, қабзият, ахлатда ҳазм бўлмаган овқат қолдиқлари бўлиши;
• Тери қоплами рангининг ўзгаришлари: оқлиги, кўклиги, сариқлиги (механик сариқ касалликтуфайли);
• Қон босимининг ўзгариши — унинг кўрсаткичлари ошиши ёки камайиши мумкин;
• Умумий аҳволнинг ёмонлашуви, тана вазнининг тез йўқолиши, кучли терлаш.

Касалликнинг сурункали шакли кучайиши белгилари

Сурункали панкреатит кучайишларида оғриқ хуружлари ўткир панкреатитда бўлгани сингари бўлади ва яллиғланишнинг жойлашуви ва касаллик босқичига қараб бел, кураклар, тўшга тарқалиши мумкин. Оғриқнинг олдинга егилганда, чўккалаб ўтирганда пасайиши кузатилади. Сурункали панкреатит кучайишида оғриқ синдормидан ташқари қуйидаги аломатлар кузатилиши мумкин:

• Фермент йетишмовчилиги туфайли ҳазм қилиш тизимининг бузилиши, қорин дамланиши, кўнгил айниши, диарея, кекириш, қусиш;
• Тана вазнининг пасайиши, умумий аҳволнинг ёмонлашуви. Терининг қуруқлиги, тирноқ пластинкаларининг хиралашиши, камқон кўриниш, авитаминоз белгилари, тез чарчаш. Буларнинг барчаси оқсил, углевод ва ёғ алмашинувининг бузилиши, шунингдек ҳазм бўлмаган овқатнинг парчаланишидан ажралиб чиққан моддалар билан организмнинг интоксикацияси натижаси ҳисобланади;
• Ичак микрофлорасига салбий таъсир кўрсатадиган бактерияларнинг фаоллашиши ва кўпайиши натижасида метеоризм, сурункали ич кетишлари, ич қотишлари.

Сурункали панкреатит сезилари кучайишининг клиник кўриниши ўткир шаклга ўхшайди. Касалликнинг тўсатдан кучайиши натижасида ошкозон ости бези тўқималарнинг некрози ривожланиши мумкин, бу еса ўткир оғриқларни келтириб чиқаради ва шошилинч тиббий аралашув ва беморни касалхонага ётқизишни талаб қилади.

Панкреатитнинг асоратлари

Панкреатитнинг деярли ҳар қандай шакли ўз вақтида даволанишни бошласа, тўлиқ тузалишга олиб келмасада, мумкин бўлган асоратларни сезиларни даражада камайтириш ва без тўқималарининг деструкциясини секинлаштириш имконини беради.

Ўткир панкреатит ёки сурункали шаклнинг кучайиши жуда қисқа вақт ичида соғлиққа сезиларли даражада зарар йетказиши ва ҳатто ўлимга олиб келиши мумкин.

Шу билан бирга, сурункали панкреатит, ҳатто клиник кўриниши хира бўлган шаклда ҳам хавфли ҳисобланади. Ҳужайраларнинг шикастланиб бориши билан, без тўқималари ўрни бириктирувчи тўқималар билан алмашади ва без аста-секин ўз вазифасини бажара олиш қобилиятини йўқотиб боради.
Сурункали панкреатитнинг асосий асоратларига қуйидагилар киради:

• Меъда ости бези йетишмовчилиги натижасида ривожланадиган қандли диабет (инсулиннинг кам ишлаб чиқарилиши билан боғлиқ);
• Умумий чарчаш, тананинг сурункали интоксикацияси;
• Ошкозон ости безининг абсцесси;
• Ўпкавий асоратлар;
• Панкреатоген асцитнинг ривожланиши;
• Ошкозон-ичак тракти аъзоларининг бошқа касалликлари ва дисфункциялари (холецистит, ўн икки бармоқли ичак яраси);
• Без тўқималарида киста ҳосил бўлиши;
• Ўт йўлларининг сиқилиши натижасида механик сариқ касаллик;
• Ўлим.

Яллиғланишнинг кучайишида безнинг ўзида ва қўшни аъзолар ва тўқималарда инфекцион жараёнлар ривожланиши мумкин. Ошкозон ости безининг катта аорта яқинида жойлашгани яллиғланишнинг, инфекцияларнинг тез тарқалишига, некрозга учраган тўқималарнинг парчаланиши маҳсулотлари билан умумий интоксикацияланишга ҳисса қўшади. Керакли даволаш чоралари бўлмаса, парҳез қоидаларига қатъий риоя қилинмаса, панкреатитда абсцесслар ривожланиши, қон кетишлар кузатилиши мумкин.

Ўткир панкреатитнинг ерта ва кеч асоратлари

Ўткир шаклда намоён бўлган панкреатитда асоратлар тезда намоён бўлиши ёки кейинчалик ривожланиши мумкин. Хуруж бошида ривожланадиган ерта асоратлар қуйидагиларни ўз ичига олади:

• Ошоқозон-ичак трактининг барча аъзолари тўқималарида кислород йетишмовчилигига олиб келадиган гиповолемик шок;
• Ҳазм қилиш ферментларининг токсик таъсири натижасида жигар ва буйрак йетишмовчилиги;
• Яллиғланиш жараёнига инфекция бирлашгани фонида ривожланадиган асептик ёки йирингли перитонит;
• Юрак-томир, нафас йетишмовчилиги ва бошқа асоратлар.

Ўткир табиатли панкреатитида кеч асоратларнинг ривожланиши асосан инфекциянинг қўшилиши фонида юз беради. Панкреатитнинг енг кўп учрайдиган кеч асоратлари орасида сепсис, қорин бўшлиғи абсцесслари, ҳазм қилиш тизими аъзоларида фистула шаклланиши, йирингли яллиғланиш, ошкозон ости безида псевдокисталар шаклланиши, ички қон кетиш ва бошқалар мавжуд. Панкреатитнинг ўтиб кетган шаклларида юқори статистик ўлим даражаси (15 дан 90% гача), айниқса алкоголли интоксикация оқибатида, ушбу касалликни ўз вақтида даволашни бошлаш ва профилактик чораларга амал қилиш зарурлигидан далолат беради.

Панкреатитни ташхислаш усуллари

Ташхисий жараёнларга тери қопламларини ташқи текшириш, унинг қуруқлигини, еластиклиги, ранги ўзгаришларини аниқлаш, беморларнинг тилини кўрикдан ўтказиш (панкреатитда бемор тили устида оқимтир караш ҳосил бўлади ва таъм сўрғичларининг атрофияси қайд қилинади) киради. Епигастрий соҳасининг ва чап қовурға остининг юзаки ва чуқур палпацияси панкреатитнинг клиник белгиси бўлган босим пайтида оғриқ ҳисларининг борлигини аниқлаш имконини беради.

Кўрик ва анамнезни йиғишдан кейин панкреатит ташхисини қўйиш учун лаборатория ва инструментал усуллар белгиланиши мумкин. Уларга қоннинг умумий ва биокимёвий таҳлили, нажас ва умумий сийдик таҳлили киради.

Ерта лаборатория диагностикаси касаллик кучайишининг биринчи соатларида намёён бўладиган қон ва сийдикдаги амилаза даражаси ошганлигини аниқлаш имконини беради. Яллиғланиш жараёни бошланганидан 2-3 кун ўтгач липаза миқдори ошади ва унинг баландлиги узоқ муддатли кучайишни кўрсатади. Беморнинг қонида трипсин ферменти аниқланиши аъзо тўқималарининг шикастлана бошлаганидан далолат беради.

Кучайишда билирубин ва қанд миқдори ҳам ошган бўлади, нажасада қисман парчаланган, ҳазм қилинмай қолган оқсил, ёғ, углеводлар аниқланиши меъда ости бези йетишмовчилигини кўрсатади.

Умумий қон тести жуда информацион емас, лекин ферментларни ва уларнинг йетишмаслиги оқибатларини кўрсатмаса ҳам, лейкоцитлар сонини ва еритроситлар чўкиш тезлигини кўрсатади. Иккала кўрсаткич ҳам панкреатитда ошган бўлади.

Инструментал диагностика усуллари

Инструментал ташхис аъзонинг ўлчамини, унда киритмалар, кистоз шаклланмалар мавжудлигини, тўқималар тузилмаси (безли, бириктирувчи ёки некроз белгилари билан), яллиғланиш жараёнига атрофдаги аъзоларнинг жалб қилинганлиги ва уларнинг умумий ҳолатини аниқлаш имконини беради.

Панкреатитда инструментал диагностика усулларига қуйидагилар киради:

• Қорин бўшлиғи органларининг ултратовуш текшируви (УТТ);
• Рентгенографик текширув;
• Езофагогастродуоденоскопия (ЕГДС);
• Ендоскопик ретроград холангиопанкреатография (ЕРХПГ);
• Компютерли ва магнит-резонансли томография;
• Лапароскопия.

Қай бир усулнинг танланиши аломатларнинг ифодаланиш даражаси ва касалликнинг умумий клиник тасвирига асосланади.

Агар тўқималарнинг сезиларли некрози мавжудлиги аниқланса, биопсияли материал олиш учун тери орқали пункция амалга оширилади ва материал бактериологик таҳлил, некроз табиатини аниқлаш, инфекцион агентнинг муайян дори гуруҳларига сезгирлигини аниқлаш учун ишлатилади.

Ўткир ва сурункали панкреатитни даволаш

Панкреатитнинг ўткир ва сурункали шаклларида даволаш усуллари клиник симптоматика, панкреатитнинг оғирлик даражаси, етиологияси, ҳамроҳлик қилувчи касалликлар мавжудлиги, беморнинг умумий саломатлиги ва ёшига қараб фарқ қилади.

Ўткир панкреатитни даволаш фақат стационар шароитда амалга оширилади. Ўткир панкреатитда биринчи кўрсатма — бир неча кун давомида тўлиқ очлик сақлаш. Жарроҳлик стационарида бўлиш нафақат парҳезни назорат қилиш ва тегишли дориларни  буюриш, балки касаллик жиддий тус олса ва беморнинг ҳаётига таҳдид соладиган бўлса, фавқулодда ёки режалаштирилган равишда жарроҳлик аралашувини ўтказиш имконини беради.

Панкреатитда хирургик даволаш усуллари некрозга учраган тўқималарни олиб ташлаш, дренаж тизимини ўрнатишдан иборат.

Касалликнинг ўткир босқичида ишлатиладиган препаратлар

Касалликнинг ўткир шаклини дори-дармонли даволашда йўналтирилган таъсирли препаратлар курси белгиланади. Уларга қуйидагилар киради:

• Яллиғланиш жараёнларини олдини олиш учун ситостатиклар;
• Оғриқ қолдирувчилар, спазмолитик препаратлар, холинолитиклар, ўткир оғриқ хуружлари бўлса, наркотик гуруҳ воситалари ишлатилиши мумкин;
• Антисекретор препаратлар, асоратлар ривожланиши ва аъзо тўқималарининг некрозга учраши еҳтимолини камайтириш учун ошкозон ости бези ферментлари ингибиторлари ишлатилади;
• Яллиғланиш жараёнининг ёйилишида, инфекция қўшилишда, йирингли ўчоқларнинг ривожланишида антибиотиклар белгиланади;
• Қонда овқат ҳазм қилиш ферментлари мавжудлиги билан чақирилган интоксикацияни бартараф етишга мўлжалланган препарат еритмаларини киритиш, парентерал озиқлантириш, вена ичига електролитлар еритмалари, муҳим аминокислоталарни киритиш.

Касалликнинг сурункали шаклини дорилар билан даволаш

Сурункали рецидив панкреатитнинг ремиссия даврида ўз вазифасини йетарли даражада бажармаётган меъда ости бези ферменти препаратлари буюрилади. Панкреатит билан касалланган беморга қай турдаги препарат ва қандай дозада тайинланиши қон, сийдик ва нажаснинг лаборатория текширувлари натижаларига асосланади. Шу билан бир қаторда, ҳазм қилиш жараёнларини меъёрлаштирадиган, ичак моторикасини кучайтирадиган, кислота-асос балансини тиклайдиган дори воситалари ҳам буюрилади. Витаминли терапия қўлланилади: А, C, Д, К, Е витаминлари ва Б гуруҳи витаминлари сақлаган препаратлар.

Даволашнинг муҳим таркибий қисми — спиртли ичимликларни, ёғли, аччиқ таомларни истеъмол қилиш қатъий чекланган парҳезга амал қилишдир. Сурункали шаклнинг кучайишида бир-икки кун тўлиқ очликка риоя қилиш тавсия етилади. Панкреатит аломатларининг чекиниши бутунлай тузалиб кетганликни англатмайди ва рационда тақиқланган маҳсулотларни қўшиш учун ўринли сабаб емас.

Ўткир панкреатитда биринчи ёрдам

Касаллик ўткир шаклининг дастлабки аломатлари пайдо бўлишида дарҳол  шошилинч тиббий ёрдам гуруҳи чақирилишо керак. Улар келгунига қадар қуйидаги қоидаларга риоя қилиш зарур:

• Ҳеч нарса истеъмол қилмаслик, ичмаслик керак, чунки бу ошкозон ости бези шираси ишлаб чиқарилишига сабаб бўлади ва натижа вазиятни сезиларли даражада оғирлаштириши мумкин;
• Горизонтал ҳолатга ўтиш (қайт қилиш хуружи бўлса — ёнбош ҳолатга), агар оғриқни йенгиллаштирадиган бўлса, тиззларани қоринга тортиб олиш мумкин;
• Қорин бўшлиғи мушакларинини бўш қўйишга ҳаракат қилиш;
• Қоринга совуқ нарса қўйиш: пакет, сочиқ, пластмасса идиш, грелкага солинган муз, бу яллиғланиш тарқалиши тезлигини камайтиради.

Оғриқ синдромини бартараф етиш учун дори востилари ичиш тавсия етилмайди, биринчидан, улар хуруж бошида самара бермайди, иккинчидан, бундай дорилар клиник тасвирнинг информативлигини камайтиради ва ташхис қўйишни қийинлаштиради. Агар чидаб бўлмаса, спазм кучини камайтириш учун спазмолитик препаратлардан фойдаланиш мумкин: дротаверин (дротаверин, но-шпа), спазмалгон. Дори-дармонлар қабул қилинса, келган мутахассисларни бундан хабардор қилиш керак.

Сурункали панкреатитнинг кучайишида биринчи куннинг умумий қоидаси уч сўз билан ифодаланади: совуқ, очлик ва дам олиш. Бу яллиғланиш ривожланишини камайтиришга, ремиссия ҳолатига қайтишга ёрдам беради. Бироқ, ўткир панкреатитда даволаниш фақат мутахассислар назорати остида шифохонада олиб борилиши керак.

Панкреатитда овқатланиш тартиби

Панкреатитда буюрилган парҳезга риоя қилиш даволашнинг асоси ҳисобланади. Овқатланиш қоидаларига амал қилмасдан касалликни на даволаб бўлади, на ривожланишини секинлаштириб.

Парҳез ёрдами билан ошкозон ости безининг ишлашини тўғирлаш, касалликнинг қандай кечишини назорат қилиш мумкин. Парҳез панкреатитнинг кучайиши тугашида, ремиссия босқичида белгиланади. Панкреатитнинг сурункали шакли бутун умр давомида парҳез қоидаларига риоя қилишни талаб қилади.

Панкреатит хуружи оғирлигига қараб, 2-5 кунгача тўлиқ очлик сақлашни талаб етади. Иккинчи кундан бошлаб илиқ ишқорли сув, тоза сув, наъмататкнинг кучсиз дамламаларини ичишни бошлаш мумкин. 3-6 кун ичида яхшиланишлар бўлса, сут, шакар, ёғ ва бошқа таъм кучайтиргичларисиз суюқ донли бўтқалар рухсат етилади.

Хуруж бошланишининг олтинчи кунида рацион ёғсиз булёнлар, вегетариан сабзавотли шўрвалар, йенгил балиқлар, аччиқ бўлмаган чой ва шифокор томонидан тавсия етилган бошқа маҳсулотларни қўшиш билан кенгайтирилиши мумкин. Кейинчалик, касалликнинг босқичига қараб, умумий парҳез белгиланади.

Сурункали панкреатитнинг ремиссия босқичида овқатланиш фермент йетишмовчилиги шароитида ишлайдиган овқат ҳазм қилиш тизимининг таҳлили натижаларига асосланади.

Ремиссия даврида парҳез

Овқатланишнинг умумий қоидаларига қуйидагилар киради:

• Кунига истеъмол қилинадиган озиқ-овқатнинг умумий миқдори ҳазм қилиш тизимининг ишлашини йенгиллаштириш учун 5-6 кичик, тахминан тенг қисмларга бўлинади;
• Овқат ҳарорати тана ҳарорати билан қарийб тенг бўлиши керак, ҳеч қандай ҳолатда 60 °C дан ошмаслиги керак, иссиқ ва совуқ таомлар тавсия етилмайди;
• Касалликнинг кучайишига сабаб бўладиган ёғли, аччиқ, қовурилган таомлар, колбасалар, дудланган маҳсулотлар, консерва, ярим тайёр маҳсулотлар, зираворлар миқдорини максимал равишда чеклаш, дағал клетчаткага бой маҳсулотлар (оқ карам, дуккаклилар ва ҳоказо), кофеинли ва газланган ичимликлар, спиртли ичимликлар, шоколад, ёғли кремли ширинликлар ва шунга ўхшаш маҳсулотларни таомномадан чиқариб ташлаш;
• Қаттиқ овқатни юмшоқ билан алмаштириш: қайнатилган ёки буғда пиширилган сабзавотлар ва мевалар, пюре-шўрвалар ва ҳоказо;
• Оқсиллар (тана вазни, ёш, жисмоний фаолияти, панкреатитнинг босқичи ва ўзига хос хусусиятларига қараб 60-120 г), углеводлар (300-400 г) ва ёғларнинг (умумий миқдорда 60г) кунлик меъёрига риоя қилиш.

Сурункали панкреатитда таомномага қуйидаги маҳсулотларни киритиш керак:

• Биринчи ёки иккинчи навли ундан тайёрланган, озгина қуритилган буғдой нони (янги узилган нон емас);
• Езилган сабзавотли шўрва-пюрелар;
• Қайнатма ёрмалар, донлар: гуруч, гречка, ингичка шаклдаги макаронлар, сули;
• Қайнатилган ёки буғда пиширилган ёғсиз гўшт, балиқ, товуқ, курка турлари;
• Буғда ёки печда пиширилган тухум оқидан омлет;
• Қайнатилган, печда пиширилган сабзавотлар (картошка, қовоқ, лавлаги, сабзи, кабачки, патиссон);
• Ёғлиги ва нордонлигипаст бўлган, бўёқлар ва консервантларсиз табиий сут маҳсулотлари (творог, простокваша, кефир), кам ёғли ва аччиқ бўлмаган пишлоқ турлари, оз миқдорда ёғсиз сут (фақат таомга ёки чойга қўшилганда);
• Чекланган миқдорда сариёғ ​​ва кунгабоқар мойи;
• Кўп ҳам нордон, ширин бўлмаган мева ва резалар, масалан, нордон бўлмаган олма;
• Асал, мураббо, джем, мевали желе, мусс ва бошқалар.

Панкреатитда ичимлик сифатида сув, йенгил дамланган чой, газсиз ишқорли минерал сув, наъматак қайнатмаси, сабзавотли, мевали шарбатлар, компотлар, нордон бўлмаган морслар, мутахассис тавсиясига кўра ўсимлик дамламалари ва тиндирмалари тавсия етилади.

Тақиқланган озиқ-овқатлар ва маҳсулотларга қайта ишлов бериш тамойиллари

Беморларга панкреатитнинг ҳар қандай босқичида чўчқа, қўй, ғоз, ўрдак гўшти, қўзиқорин, саримсоқ, отқулоқ, тузлама ва маринадлар, турп, дуккаклилар, янги карам, узум ва узум шарбати, маргарин, қаҳва, какао, долчин, банан, музқаймоқ ва шарбатлар тавсия етилмайди. Алкоголли ичимликлар истеъмоли ҳақида бутунлай унутиш керак.

Маҳсулотни тўғри танлаш ва тайёрлаш панкреатитнинг барча шаклларида ремиссияга еришишга ёрдам беради ва кучайишлар, рецидивлар еҳтимолини камайтиради. Рецептларнинг кўплиги таомномани турлича қилади ва чеклов мавжудлиги деярли сезилмайди.

Сурункали панкреатитнинг кучайишида биринчи кун тўлиқ очлик белгиланади ва у симптоматиканинг пасайиши сайин ҳар икки соатда кичик миқдорда иситилган ишқорли сув ичиш билан тўлдирилади. Кучайиш босқичининг тугаши билан авайловчи рационга қайтилади, даставвал суюқ бўтқалар, сабзавотли пюрелар,  ёғсиз балиқдан бошланади.

Панкреатитда бир овқатланиш давомида турли хил оқсилларни аралаштириш тавсия етилмайди, масалан, балиқ ва пишлоқ, мол ва товуқ гўшти ва ҳоказо.

Пишириш керак бўлганда қайта ишлов беришнинг афзал усуллари маҳсулотни майдалаб қайнатиш ёки буғда пишириш саналади. Талаб бўйича майдалаш, пюре ҳолатига келтириш икки марта: тайёрлашдан олдин ва кейин амалга оширилади.

Панкреатитни олдини олиш

Панкреатит — даволашдан кўра олдини олиш осонроқ бўлган касалликдир. Ошкозон ости безининг яллиғланиш касалликларини олдини олиш учун тўғри ва соғлом овқатланиш, овқат ҳазм қилиш тизими, бошқа тизимлар ва аъзоларда бузилишларга олиб келадиган омилларни чеклаш ёки бартараф етиш, инфекцион касалликларнинг олдини олиш, соғлом турмуш тарзига риоя қилиш ва ҳар қандай ноқулайлик ёки оғриқ сезилганда шифокорга ўз вақтида мурожаат қилиш керак.

Ремиссия босқичида сурункали панкреатитнинг кучайишини олдини олиш учун нафақат шифокор томонидан белгиланган дориларни қабул қилиш ва парҳез тутиш, балки санаторияларда даволаниш, йилига камида икки марта гастероентеролог текширувидан ўтиб туриш ҳам керак.