Lektsiya maqsadi: Oq qon tizmi patafiziologiyasi tug’risida talabalarga ma’lumot berish
Muhokama qilinadigan savollar:
1.Leykotsitlarning miqdor va sifat jihatdan o’zgarishlari.
2.Leykotsitoz va leykopeniyalar, turlari sabablari va klinik axamiyati.
3.Leykozlar: ular xakida umumiy tushunchalar, turlari ,tasnifi.
4.Leykozlar, etiologiyasi va patogenezi.
Leykotsitlar organizmda asosan himoya vazifasini o’taydi.Leykotsitlar tsitoplazmasida donachalar tutish yoki tutmasligiga qarab 2 guruhga bo’linadi:
1.Granulotsitlar(donador leykotsitlar ).Ularga eozinofil,bazofil, neytrofillar kiradi.
2.Agranulotsitlar(donasiz leykotsitlar)Ularga limfotsitlar va monotsitlar kiradi.
Odam organizmida normada 1mkl qonda leykotsitlar soni 4-9 ming bo’ladi Shu qonni 100 foiz deb olsak, shundan 1-6 foizini tayoqcha yadroli neytrofillar ,45-70 foizini segment yadroli neytrofillar ,0-5 foizini eozinofillar, 0-1 foizini bazofillar ,18-40 foizini limfotsitlar ,2-9 foizini monotsitlar, tashkil etadi. Bu sonlar leykotsitar formulani ifodalaydi .
Leykotsitar formula deb –leykotsit turlarini bir-biriga bo’lgan foiz nisbatini ifodalovchi ko’rsatgichiga aytiladi .Juda ko’p kasalliklar vaqtida bu ko’rsatuichlar o’zgaradi.
Leykotsitlarning sifat jihatdan o’zgarishlari turli xil kasalliklar paytida kuzatiladi,ularga misol qilib leykotsitlar tsitoplazmasida toksik donachalarni hosil bo’lishi ,plazmatik vakuolalarni hosil bo’lishi,Dele tanachasini hosil bo’lishi ,Alder –Reyli anomaliyasini,Chediaka-Xigasi sindromini, Mey –Xegglina anomaliyasini keltirish mumkin.Bulardan tashqari neytrofillarda kuzatiladigan gipersegmentatsiyani misol qilish mumkin(rasm).
Leykotsitlar sonining kupayishi-LEYKOTsITOZ,kamayishi-LEYKOPENIYa deyiladi.
Leykotsitoz biologik ahamiyatiga ko’ra 2 xil bo’ladi:
1.fiziologik leykotsitoz-turli xil fiziologik holatlar (ovqatlangandan so’ng,jismoniy mehnatdan so’ng, homiladorlik )da kuzatiladi.Bunda leykotsitar formula deyarli o’zgarmaydi va leykotsitlar soni qiska vaqt davomida bir ozgina ko’payadi.
2.Patologik leykotsitoz-turli patologik holat va kasalliklar vaqtida yuzaga keladi.Bunda leykotsitlar soni sezilarli darajada ko’payadi va uzoq davom etadi.patologik leykotsitoz ko’pincha o’tkir infektsion kasalliklarda,
o’tkir yallig’lanish jarayonida,har-xil omillar ta’sir etganda ,nekrotik jarayonlarda ,ko’p qon yo’qotilganda sodir bo’ladi.
Leykotsitozlar rivojlanish mexanizmiga ko’ra 3 xil bo’ladi:
1.Xaqiqiy –chin leykotsitoz.Bu turli sabablarga ko’ra leykopoezning kuchayishidan kelib chiqadi ,u turli kasalliklarda kuzatiladi.
2.Taqsimlanishning buzilishidan kelib chiqadigan leykotsitoz.Leykotsitlar odatda qon ishlab chiqaruvchi to’qimada hosil bo’lib ,ularning etilganlaridan taxminan 60% ko’mik tomirlarda saqlanib ,40% periferik qonga o’tadi.Qonga o’tgan leykotsitlarning bir qismi erkin suzib yuradi ,qolgan qismi turli a’zolar(o’pka ,taloq,jigar)da saqlanadi.Ma’lum hollarda a’zolardagi leykotsitlar qonga o’tib ,leykotsitoz yuzaga kelishi mumkin.
3.Aralash leykotsitoz.Bunda yuqoridagi 2 holat xam kuzatiladi.
2.Taqsimlanishning buzilishidan kelib chiqadigan leykotsitoz.Leykotsitlar odatda qon ishlab chiqaruvchi to’qimada hosil bo’lib ,ularning etilganlaridan taxminan 60% ko’mik tomirlarda saqlanib ,40% periferik qonga o’tadi.Qonga o’tgan leykotsitlarning bir qismi erkin suzib yuradi ,qolgan qismi turli a’zolar(o’pka ,taloq,jigar)da saqlanadi.Ma’lum hollarda a’zolardagi leykotsitlar qonga o’tib ,leykotsitoz yuzaga kelishi mumkin.
3.Aralash leykotsitoz.Bunda yuqoridagi 2 holat xam kuzatiladi.
Patologik leykotsitozning rivojlanish mexanizmi- turli kasalliklar paytida leykopoezning stimullanishi va leykotsitlarning qonga chiqishining tezlashishi hisoblanadi.Leykopoetik to’qima(mieloid,limfoid)ning bakteriya va uning toksinlari,ximiyaviy agentlar,to’qimalarning parchalanish mahsuloti(nukleoproteidlar),hamda leykotsitlarni o’zini parchalanishi oqibatida giperplaziyaga uchrashi ham muhim rol o’ynaydi.
Neytrofil leykotsitoz(neytrofiliya) .Ko’pingina infektsiyalarda,yiringli yallig’lanish qo’zg’atuvchilari(streptokokk,stafilakokk,meningokokk)ta’sirida,kalla jarohatlarida,miokard infarktida,o’tkir qon yo’qotish hollarida kuzatiladi.(Shilling bo’yicha leykotsitar formula chapga siljiydi.)
Eozinofil leykotsitoz(Eozinofiliya) Parazitar invaziya ,parazitar kasalliklar va surunkali mielozda kuzatiladi.Trixinellyozda,jigar exinokokki,askaridozda eozinofillar miqdori 30%gacha ko’payadi.Eozinofiliya allergik kasalliklar uchun ham xarakterlidir,bu eozinofillarning gistaminni inaktivlanishida qatnashishi bilan bog’liq.
Bazofil leykotsitoz(Bazofiliya) .Kam uchraydi ,u qon sistemali kasalliklari-surunkali mieloz,eritremiyada kuzatiladi.
Limfotsitoz.Fiziologik limfotsitoz yosh bolalarda o’sish yoshida uchraydi
Limfotsitoz absolyut yoki nisbiy bo’lishi mumkin.Absolyut limfotsitoz-limfotsitlar sonini 1 mkl qonda absolyut ko’payishi.Nisbiy limfotsitoz-limfotsitlar boshqa turdagi leykotsitlarning kamayishi hisobiga ko’payadi.Limfotsitozda limfotsitlar miqdori 30%dan oshib ketadi.Absolyut limfotsitoz limfatik leykoz,ko’kyo’tal,surunkali infektsion kasalliklar(sil,sifilis)da va Bazedov kasalligida kuzatiladi.Nisbiy limfotsitoz qorin tifi,gripp,qizamiq kabi kasalliklarda kuzatiladi.
Monotsitoz.Monotsitlar miqdori 8%dan oshib ketadi.Monotsitlar qondagi aktiv fagotsitlar hisoblanadi.Monotsitlar o’tkir infektsion va virusli kasalliklarda vaqtinchalik ko’payadi va uzoq davom etuvchi monotsitoz surunkali sodda jonivorlar ko’zg’atadigan kasalliklar(septik endokardit,malyariya,infektsion mononukleoz,leyshmanioz)da kuzatiladi.Monotsitlar miqdori limfatik to’qimagi limfogranulematozda ham ko’payadi.
LEYKOPENIYa.Leykotsitlar sonining 1 mm3 qonda (4000 dan )kamayishidir.U kelib chiqish mexanizmiga ko’ra quyidagi o’zgarishlarning natijasi bo’lishi mumkin:
1.qon yaratuvchi to’qimalarda leykopoezning sustlashuvi;
2.Periferiyada leykotsitlarni odatdagidan ko’p parchalanishi;
3.Leykotsitlarni taqsimlanishini o’zgarishi,ularni turli a’zolarda to’planib qolishi.
Leykopeniya ba’zi bakterial infektsiyalar paytida kuzatiladi ,masalan quyidagi infektsiyalar-ichterlama,paratif,brutsellyoz,tulyaremiya,endokarditning ayrim o’tkir septik shaklida,miliar silda, virusli gepatit,gripp,qizamiq,qizilcha, turli mielotoksik omillar ,turli dorilar(tsitotaksiklar yoki immunodepressantlar ta’sirida),o’tkir leykozda,xroniosepsisda(uzoq vaqt davomida mikroblarga qarshi rivojlangan leykotsitoz oqibatida kon yaratuvchi to’qima toliqadi,so’ng foaliyati pasayib,leykopoez susayadi),temir taqchil anemiyani og’ir turlarida,pernitsioz anemiyada, raxit kasalligida kuzatiladi. LEYKOZ-gemoblastoz (qon hujayralaridan kelib chiqadigan o’smalar ) ning bir turi bo’lib,birinchi navbatta suyak ko’migining shikastlanishi bilan ifodalanadi. Leykozlar o’sma xarakteriga ega bo’lgan, qonning sitemali kasalligi hisoblanadi. Leykozning morfologik va klinik belgilari: hujayralar giperplaziyasi, hujayra atipizmi, metaplaziyasi kabilar hisoblanib,periferik qonga diferentsiatsiya darajasi etuk bo’lmagan yoki tamoman differtsiatsiyalashmagan hujayralarning chiqarilishi bilan xarakterlanadi,hamda moddalar almashinuvining buzilishi, kaxeksiya va o’lim bilan tugaydi.
Leykozni o’ziga xos xususiyatlari:
1.qon yaratuvchi organlarda giperplaziya va metaplaziyasi.
2.Gemopoezda qatnashmaydigan organ va to’qimalarda (jigar, buyrak, teri osti klechatkasi, ichak va boshqalarda) qon yaratish o’choqlarining paydo bo’lishi.
Kasallikning klinik kechishiga ko’ra leykozlar quyidagi turlarga bo’linadi:
1.o’tkir leykoz
2.surinkali leykoz
Leykozni o’ziga xos xususiyatlari:
1.qon yaratuvchi organlarda giperplaziya va metaplaziyasi.
2.Gemopoezda qatnashmaydigan organ va to’qimalarda (jigar, buyrak, teri osti klechatkasi, ichak va boshqalarda) qon yaratish o’choqlarining paydo bo’lishi.
Kasallikning klinik kechishiga ko’ra leykozlar quyidagi turlarga bo’linadi:
1.o’tkir leykoz
2.surinkali leykoz
Qonning morfologiyasiga qarab leykozlar quyidagicha bo’lishi mumkin:
limfoleykoz- limfotsitar sistemaning shikastlanishidan yuzaga keladi, uning o’tkir va surunkali turlari mavjud.
mieloleykoz- mieloid to’qimaning shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Uning quydagi turlari bor:
- a) mieloleykoz- o’tkir yoki surunkali
- b) monotsitar leykoz- o’tkir yoki surunkali
- v) eritrotsitar leykoz – o’tkir eritromieloz va eritremiya(Bang kasalligi)
- g) trombotsitar leykoz- o’tkir yoki surunkali
Qonning morfologiyasiga qarab leykozlar quyidagicha bo’lishi mumkin:
limfoleykoz- limfotsitar sistemaning shikastlanishidan yuzaga keladi, uning o’tkir va surunkali turlari mavjud.
mieloleykoz- mieloid to’qimaning shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Uning quydagi turlari bor:
- a) mieloleykoz- o’tkir yoki surunkali
- b) monotsitar leykoz- o’tkir yoki surunkali
- v) eritrotsitar leykoz – o’tkir eritromieloz va eritremiya(Bang kasalligi)
- g) trombotsitar leykoz- o’tkir yoki surunkali
Leykozlar etiologiyasida quyidagi omillarning ahamiyati e’tirof etilgan:
onkogen viruslar
ionlovchi radiatsiya
kimyoviy kantserogenlar
mutagen ta’sirga ega bo’lgan dori moddalari ( immunodepresantlar, antibiotiklar, yalig’lanishga qarshi preparatlar).
Bu omillar ta’sirida suyak ko’migidagi blast hujayralarda mutatsiya, diferentsiatsiyalashish va bo’linib ko’payish ustidan epigenom boshqaruvining buzilishi yuzaga keladi. Natijada suyak ko’migida avvalgiday yoki undan ham tezlikda bo’linib ko’payuvchi diferentsiatsiya darajasi susaygan yoki tamoman buzilgan hujayralar kloni yuzaga keladi. Bunday hujayralarning nazoratsiz bo’linib ko’payishi tez orada qon orqali ularning a’zo va to’qimalariga tarqalishiga, o’sma prgressiyasining rivojlanishiga olib keladi. Buning oqibatida har bir yangi avlod hujayralarining atipizmi kuchaya borib yomon, xavfliligi ortadi.
Shuning uchun leykoz rivojlanishi 2 bosqichda:
monoklonal rivojlanish bosqichi
poliklonal rivojlanish bosqichi
Leykozning boshqa somatik kasalliglardan ajratib turuvchi asosiy belgilari mavjud. Agar barcha kasalliklar o’tkir formadan surunkali formaga o’tish imkoniyatiga ega bo’lsa, leykozda buning teskarisi kuzatiladi, yani surunkalidan o’tkirga o’tadi, o’tkir leykoz esa o’limga olib keladi.Leykoz o’z rivojlanishining ma’lum bir bosqichida so’zsiz hamma turdagi qon shaklli elementlarining yaratilishiga va shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.shuning uchun ham leykozlar uchun trombotsitopeniya,kamqonlik,gemorragik sindromlar xos.
Periferik qon ko’rinishlari bo’yicha leykozlarning turlari:
Leykemik – 1mkl qonda leykotsitlar soni 100mingdan350-400 minggacha. Bunda normal va tsitar qator xujayralari asosiy qismini tashkil etadi.
Subleykemik – 1mkl qonda leykotsitlar soni 50-100 minggacha bo’lib,bunda etuk va tsitar qator hujayralari ham paydo bo’la boshlaydi.Bu ikki tur asosan surunkali leykoz uchun xos .
Aleykemik – 1mkl qonda leykotsitlar soni me’yor ko’rsatkichlari chegarasida bo’lsada, sifat jihatdan blast hujayralar hamda diferentsiatsiyalanmagan blast hujayralari ko’pchilikni tashkil etadi. Etuk hujayralar nisbatan kam bo’ladi.
Leykopenik- 1mkl qonda leykotsitlar soni me’yor ko’rsatkichlaridan kamligi bilan xarakterlanadi. Qon hujayralarining asosiy qismini blast hujayralar tashkil etadi. Bu ikki tur o’tkir leykoz uchun xos.
Periferik qon uchun quyidagi fenomenlar xos:
LEYKEMIK O’PIRILISh periferik qonda etuk hamda blast hujayralarining mavjud bo’lishi,o’rtadagi tsitar qator hujayralari bo’lmaydi.Bu surunkali leykozning o’tkir leykozga transformatsiyalanishidan dalolat beradi.Suyak ko’migida regerenator jarayonlari keskin susaygan yoki to’xtagan.
EOZINOFIL – BAZOFIL ASSOTsIATsIYaSI bir vaqtda ham eozinofil, ham bazofillarning ko’payishi. Bu surunkalidan o’tkirga aylangan holat uchun xos.
BLAST KRIZI periferik qonda blast hujayralar mutloq ko’pchilikni tashkil etadi.Bu o’tkir leykozning terminal bosqichi uchun xos.
