Кулок шангиллаши — сабаблари, ривожланиши, кулоклардаги шовқинни даволаш, олдини олиш

Кўпинча шундай саволни ешитиш мумкин: «Қайси кулок шангиллаши безовта қилмоқда?» Лекин кундузи ҳам, кечаси ҳам кулок шовқинланса нима қилиш керак? Бу муаммога дуч келганлар уни очиқ гапиришдан хижолат тортишади. Ахир, шанғиллаш овози ташқаридан емас, балки ичкаридан чиқмоқда. Қандай қилиб бошқаларга мавжуд бўлмаган овозни ешитаётганингизни тушунтириш мумкин? Дарҳақиқат, гап тиббиётда тиннитус деб аталадиган ҳолат ҳақида бормоқда.

Кулок шангиллаши ҳақида

Тиннитус (лот. тиннīре — «қўнғироқ каби жаранглаш») — бу кулокларда шовқин ёки шанғиллаш ешитилиши ҳисси. Кўпинча, одамлар шовқинни юқори частотали овоз деб тасвирлашади. Турли маълумотларга кўра, дунё аҳолисининг бешдан саккиз фоизигача қисми бу хасталик билан яшайди. Тиннитус одатда қарияларга хос деб қабул қилинади. Шунга қарамасдан, бу муаммо кўпинча ёшларда ҳам кузатилмоқда. Бу шовқинли жойларга ташриф буюриш, шунингдек, кулокчинлар воситасида баланд овозда мусиқа тинглаш билан боғлиқ.

Тиннитуснинг тарқалганлиги

Тиннитус йетарлича кенг тарқалган; 55 ёшдан 65 ёшгача бўлган ёшдаги гуруҳда ҳар 5 нафар кишидан битаси ўзида аломатлар мавжудигини айтади; кўпроқ ихтисослаштирилган тадқиқотлар 11,8% қийматни кўрсатди.

3-Жаҳон конгрессининг «Тиклантирувчи тиббиёт ва реабилитация 2006» материаллари асосида Россия Миллий оториноларингологлар тиббий уюшмаси томонидан ишлаб чиқилган «Кулокдаги шовқин» услубий кўрсатмаларига кўра, кулокларда шовқин йетарлича кенг тарқалган: бир неча муаллифлар маълумотига кўра, 35-45% гача катталар вақти-вақти билан кулокда шовқин ешитишади, 8 фоизи доимий шовқин сезишади ва 1 фоизи кундалик ҳаётда халақит берадиган шовқиндан азият чекишади.

Йевропа ва Шимолий Америкада ўтказилган тадқиқотлар, дунёда катталарнинг 1/3 қисми камида бир марта кулок шангиллашини бошдан кечирган, деб кўрсатди. Бу борада тахминан 18 миллион америкалик тиббий ёрдам олиш учун мурожаат қилишади, 2 миллиони еса ногирон ҳисобланади. Испанияда тиннитусдан 4 миллион киши азият чекади. Германия тиннитус-лигаси (Деутчен Тиннитус-Лига) маълумотларига кўра, Германияда уч миллиондан ортиқ киши кулок шовқинидан азият чекади ва ҳар йили бу рақам 250 минг кишига ортиб бормоқда. Болалар жуда камдан-кам ҳолларда ушбу хасталикдан болалар шикоят қилади, туғма карлиги бўлганлар еса деярли ҳеч қачон. Кулок шангиллаши ҳеч бир касалликнинг мажбурий аломати ҳисобланмайди, лекин бу хасталикка чалинган беморларнинг 85 фоизида 250-8000 Ҳз оралиғида ешитишни йўқотиш қайд қилинганлиги маълум.

Америка оториноларингологлар академияси маълумотларига кўра, кулоклардаги шовқин кўпроқ еркакларда, испанча гапирмайдиган оқ танлилар, тана массаси индекси ≥30 кг / м² бўлган, безовталик касалликлари бўлган шахслар, юқори қон босими, қандли диабет, дислипидемийта ташхиси мавжуд бўлганларда учрайди. Тамаки чекиш ва тиннитус ўртасидаги боғлиқлик тасдиқланмаган.

picture of woman with fingers in ears

Кулоклардаги шовқин таснифи

Россия Фанлар академиясининг Рус совети академиги И.Б. Солдатов тўрт даражада фарқ қиладиган кулок шовқини даражаси бўйича клиник тиббиёт учун таснифни ишлаб чиқди:

• 1 даража— шовқин меҳнат қобилиятини пасайтирмайди, унга кўникиш мумкин;
• 2 даража— кулок шангиллаши сезиларли, айниқса кечки пайт;
• 3 даража— шовқин доимо безовта қилади, бемор шовқинга чалғийди. Уйқу бузилади, безовталаниш пайдо бўлади.
• 4 даража— шовқин жуда қийин чидалади, беморни доимо безовта қилади. Иш қобилияти деярли йўқ.

Германия клиникаларида тиннитуснинг қуйидаги таснифи қўлланилади:

— вақти бўйича:

• Ўткир (актуал): 3 ойдан камроқ ҳис қилинса;
• Ўткир емас (ўртача): 3 ойдан 1 йилгача ҳис қилинса;
• Сурункали: 1 йилдан ортиқ ҳис қилинса.

— иккиламчи аломатлари бўйича:

• Компенсацияланган: бемор қулоғида шовқин мавжуд, аммо уни йенга олади, шунинг учун қўшимча аломатлар пайдо бўлмайди. Бемор жуда оз миқдорда азият чекади, шовқин ҳаёт сифатига таъсир қилмайди.
• Декомпенсацияланган: кулок шангиллаши ҳаётнинг барча соҳаларига сезиларли таъсир кўрсатади ва иккиламчи белгилар ривожланишига олиб келади: ташвиш, уйқусизлик, диққатни жамлаш билан боғлиқ қийинчиликлар, депрессия. Ҳаёт сифати сезиларли даражада бузилади.

Кулок шангиллаши сабаблари

Тиннитус мустақил касаллик емас. Аксинча, турли хил патологик ҳолатлар томонидан чақирилган бўлиши мумкин бўлган аломат. Кулоклардаги шовқин сабаблари қуйидагича бўлиши исботланган:

• Артериал гипертензия;
• Бўйин остеохондрози;
• Кулокнинг яллиғланишли касалликлари (отит);
• Сенсоневрал қулоғи оғирлик;
• Мениер касаллиги;
• Қон томирларининг атеросклерози;
• Стресс;
• Ендокрин касалликлар (қалқонсимон без патологияси, қандли диабет);
• Ешитиш нервларининг невриномаси;
• Тарқоқ склероз;
• Баъзи дориларни қабул қилиш;
• Баротравма ва акустик жароҳатлар (яқин масоада кучи пиротехниканинг портлаши, рок-консертларда жуда баланд товуш).

Тиннитус ва дори воситалари

Кулок шангиллаши бир қатор дори воситаларини қабул қилиш ёки дориларнинг ўзаро таъсири томонидан чақирилган бўлиши мумкин. Бундай препаратларга:

• Аминогликозид қатор антибиотиклари (стрептомицин, гентамицин ва бошқалар), еритромицин, ванкомицин;
• Сисплатин ишлатиш билан кимётерапия;
• Саратонга қарши баъзи дорилар, масалан «Мехлоретамин» ва «Винкристин»;
• Ностероид яллиғланишга қарши препаратлар (аспирин (юқори дозаларда), ибупрофен, кетопрофен, индометацин, парасетамол, баралгин, напроксен ва бошқалар);
• Буметанид, етакринли кислота ва фуросемид каби диуретиклар;
• Хинин;
• Психиатрияда қўлланиладиган препаратлар (сертралин, амитриптилин, анафранил ва бошқалар), шунингдек уйқу дорилари.

Тиннитусни камайтириш мақсадида кўплаб дори гуруҳлари таъсирларини ўрганиш тадқиқотлари ўтказилган: антидепрессантлар, антиепилептик препаратлар, транквилизаторлар, бетасерк гуруҳи. Препаратларнинг ҳеч бири кулок шовқинини камайтирувчи кучли таъсирга ега емас.

Кулок шангиллаши юзага келиши назариялари

Тиннитуснинг периферик назарияси

Ҳозирги вақтда тиннитус келиб чиқишининг иккита асосий назарияси мавжуд. Биринчиси, периферик (ёки кохлеар) назарияга кўра, кулокларда шовқин ички кулок ҳужайралари (овозни нерв импулсларига айлантириб берувчи ҳужайралар) нобуд бўлишига реакция сифатида намоён бўлади. Бу биз кундалик ҳаётда кўникиб қолган ва аҳамият бермайдиган катта кучли доимий товушли юк туфайли содир бўлади. Ешитиш ҳужайралари дарҳол нобуд бўлмайди, балки маълум бир вақт бир ўлим олди ҳолати — парабиозда бўлади, бу ҳолатда уларнинг вазифаси кескин бузилади ва улар ҳар бир товуш учун махсус импулс ҳосил қила олмайди, аксинча мияга доимий ахборот юбориб туради ва бу бемор томонидан шовқин сифатида қабул қилинади. Вақт ўтиши билан баъзи ҳужайралар ўлади, бошқалари еса парабиоз ҳолатига ўтади. Ушбу назарияга кўра, тиннитус периферик асаб тизими ва кулок чиғаноғидан бошланади.

Тиннитуснинг марказий назарияси

Иккинчи назария тиннитус шаклланиши механизмини марказий сифатида тасвирлайди. Бу назария муаллифлари кулоклардаги шовқин «фантом оғриқлар» каби шаклланади деб таъкидлашади. Ешитув ҳужайралари енди йўқ, лекин мия ешитув йўллар орқали ташқи товушлар ҳақида сигналлар келиши кераклигини «еслайди». Миянинг ўзи товушларни яратолмагани сабаб, у ешитиш импулсларига ўхшаш «ахборотни» излай бошлайди. Бундай маълумот кайфият маркази орқали ўтадиган йўллар орқали тушади. Бу йўл фаоллашади ва доминант бўлиб қолади. Шунинг учун ҳам беморлар шовқинга емоционал тоқат қилишлари қийин. Ушбу назариядан келиб чиқиб, тиннитус «нотўғри» марказий адаптация (мослашиш) натижасидир. Бузилиш марказий асаб тизимида юзага келганлиги ва «қайта тартибга солиш» талаб етилганлиги сабаб, бунда психотерапевтик даволаш кўрсатилади. Марказий кулок шангиллаши келиб чиқиши бош мия пўстлоғининг ешитиш зонаси билан боғлиқ деб ҳисобланади.

Кулок шовқинланиши аломатлари

Шуни таъкидлаш керакки, нормада ҳар қандай одам мутлақ сукунат шароитларида бўлса маълум бир фон шовқинини ешитиши мумкин. Кулок шангиллашига кўпчилик дуч келган, масалан, шовқинли концертда қатнашгач. Лекин ертаси куни кулокда шовқинлар ғойиб бўлади.

Тиннитусдан азият чекадиган беморлар кулокдаги шовқин уйқуга кетишдан олдин, атрофда жимжитлик пайдо бўлишида енг аниқ ешитилишини таъкидлашади. Диққатни шовқинга жамлаш уйқусизликка олиб келиши мумкин. Агар тиннитус ривожланишида давом еца, кулок шангиллаши кундузи, шовқинли муҳитда ҳам безовта қилиши мумкин. Инсон товушга тобора кўпроқ диққат қарата бошлайди. Бу инсоннинг психоемоционал ҳолатига таъсир қилади. Унинг кайфияти ёмонлашади, депрессив реакциялар ривожланиши мумкин. Айрим ҳолларда, ешитиш қобилиятининг аста-секин камайиши қайд қилинади.

Кулок шангиллашини даволаш

Кулок шангиллашига қарши дори ҳалигача мавжуд емас. Бироқ, амалиётда кулок шовқинини даволаш учун қуйидаги консерватив усуллар ишлатилади:

• Медикаментоз терапия;
• Физиотерапия;
• Рефлексотерапия;
• Ешитиш протезлари;
• Гирудотерапия;
• Психотерапевтик машғулотлар, хусусан, когнитив-хулқий терапия.

Аввало, кулок шангиллаши сабабини аниқлашга ёрдам берадиган тадқиқотлар ўтказиш керак. Агар сабаби топилса, унда тиннитусни даволаш асосий касалликларни даволашга йўналтирилади. Афсуски, кўп ҳолларда хасталикнинг сабаблари аниқланмайди. Бундай ҳолларда шифокор қуйидаги даволаш усулларига мурожаат қилади:

1. Дори воситалари билан даволаш (Б гуруҳи витаминлари, гинкго-билоба, рух препаратлари, мияда қон айланишини яхшилайдиган дори воситалари);
2. Кулокдаги шанғиллашдан устун келадиган «оқ шовқин» яратувчи махсус имплантат ишлатиш. Овоз терапиясидан ҳам фойдаланиш мумкин. Бунинг учун бемор табиатнинг ёки атроф-муҳитнинг товушлари ёзилган мусиқа тинглайди. Бундай товушлар инсоннинг еътиборини ташқи шовқин манбасига ўтказиш имконини беради. Бу еса бўшашиш ва ухлаб қолишга ёрдамлашади.
3. Психотерапия. Тиннитусни даволашда кўпинча когнитив-хулқий терапияга мурожаат қилинади. Психотерапевт билан ишлашда беморга медитацион техника ўргатилади. Шунингдек бу кулокдаги шовқинни қабул қилишни ўзгартиришга, овозга еътибор қаратишни тўхтатишга ёрдам беради.

Баъзи клиникаларда тиннитусни даволаш учун гипноз ва гипербарик оксигенация қўлланилади, бироқ уларнинг самарадорлиги жуда паст.

2000-йилда Москва Илмий-тадқиқот институтининг оториноларингология ҳодими О. А. Голубовский «Оториноларингология елчиси» журналида «Субъйектив кулок шовқини ва гиперакузия. Флюктуацион токлар билан даволаш» мақоласини чоп етди. Флюктуацион ток билан даволаш ҳам ешитиш бузилишисиз субъйектив кулок шовқини бўлган беморлар ҳолатида, ҳам сурункали нейросенсор қулоғи оғирлик бўлган беморлар ҳолатида ҳам юқори фоизли ижобий натижалар берди. Тиннитусдан азият чекаётган 36 беморнинг 8 тасида у бутунлай ғойиб бўлди, 18 тасида еса камроқ интенсив ҳолатга келди. О. А. Голубовский фикрига кўра, субъйектив кулок шовқинини флюктуацион токлар билан даволашнинг келажаги бор ва чуқурроқ ўрганишни талаб етади.

Кулок шангиллаши кечалари уйқу бермаса, интернетда шовқинни маскировкаловчи махсус дастурлар мавжуд. Мобил қурилмалар учун ишлаб чиқарилган дастурлардан бири Соунд Оасис сайтида тақдим етилган ва «Тиннитус тҳерапй про» деб номланади. Танишиб олиш учун 5 турдаиг товуш мавжуд бўлган «Тиннитус тҳерапй лите» номли дастурни бепул юклаб олиш мумкин. Шунингдек бепул тарқатиладиган дастур «Аура. Звуковая атмосфера леса — дневного и ночного» ҳам мос келади.

Ҳозирги кунда дунёда кулок шангиллашини даволаш учун Павел Ястребофф ишлаб чиққан модел — тиннитус ретраининг тҳерапй (ТРТ) устунлик қилмоқда.

Тиннитус ретраининг тҳерапй

ТРТ усулининг моҳияти содда, лекин беморга ўргатиш учун вақт керак бўлади: кишига шовқинни тингламаслик, унга чалғимаслик, бўшашиш ўргатилади ва унга жиддий касаллик билан касалланмаганлиги ва ҳаётига хавф йўқлиги тушунтирилади. Ўргатиш уч кунлик интенсив курсда ўтказилади. Курснинг биринчи қисмида одамларга кулокдаги шовқин салбий нарса емас деб ўйлашни ўргатиш учун аниқ маслаҳатлар беришни ўз ичига олади. Курснинг иккинчи қисми товушли терапия. Дори-дармонларсиз шовқин 6-12 ой ичида ўз-ўзидан 50% гача камаяди. Муваффақиятли психотерапия билан, одам 3-20 ой ичида тиннитусни сезмай қўяди. Баъзан жиддий депрессияда асабий зўриқишини камайтириш учун антидепрессантлар буюрилиши мумкин.

ТРТнинг товушли терапияси тез-тез «оқ шовқин» ни тинглашни тавсия қилишдир — шаршара, денгиз, шивирлайтоган баргларнинг овози. Аудиомаскер томонидан чиқариладиган «оқ шовқин» пўстлоқ ости ешитиш йўлларида ҳеч қандай аҳамиятга ега бўлмаган нейтрал товуш сифатида баҳоланади. Шу заҳотиёқ уни қабул қилиш блокланади ва сигнал пўстлоқ даражасигача йетиб бормайди ва шовқин ҳиссини чақирмайди. Шу билан бирга, беморни безовта қилувчи шовқин ҳам ўз аҳамиятини йўқотади ва бемор уни ҳам идрокий қабул қилишни тўхтатади. «Оқ шовқин» универсал емас, балки махсус текширувлардан кейин ҳар бир бермор учун алоҳида танланади. Бундан ташқари, даволаш услубига психотерапия ҳам киради, у берморни безовта қилаётган шовқинга еътибор қаратмасликни ўргатади. Агар беморда қулоғи оғирлик аниқланса, ешитиш аппарати танланади, чунки ташқи овозларнинг кучайиши ҳам ички шовқинни «пасайтиради».

Олдини олиш

Ҳар қандай касалликни даволашдан кўра олдини олиш осонроқдир. Ушбу оддий тавсияларга риоя қилиб, ўзингизни тиннитусдан қутқарасиз:

• Агар сиз кулокчинларда мусиқа тингласангиз, мусиқа жуда баланд овозда емаслигига ишонч ҳосил қилинг. Метрода бўлганингизда мусиқа тингламасликка ҳаракат қилинг. Мусиқа билан биргаликдаги поезднинг шовқини ешитиш анализатори жуда кўп зўриқишига олиб келади.
• Агар касбий фаолиятингиз иш жойидаги шовқинлар билан боғлиқ бўлса, кулок тиқинларидан (беруши) фойдаланишни унутманг.
• Кофеинли ва спиртли ичимликлардан сақланинг. Ушбу ичимликлар кулокдаги шовқиннинг кучайишига олиб келиши мумкин.
• Кулокларни тозалаш учун пахтали таёқчаларни ишлатманг. Уларнинг нотўғри қўлланиши кулок олтингугуртини ешитиш каналига итарилишига олиб келади.
• Стрессли вазиятлардан қочинг. Аутоген тренинг методларини ўрганинг. Кунига камида йетти-саккиз соат ухлаётганингизга ишонч ҳосил қилинг.