Гижжа — турлари, юқиши, улардан қутулиш, гижжа мавжудлиги белгилари, даволаш

Замонавий жамиятда гижжалар ҳали ҳам кенг тарқалган. Гижжалар айниқса болалар, овчилар, балиқчилар ва уларнинг оилаларида, шунингдек, қишлоқ жойларда яшовчи кишиларда кўп учрайди.

Гижжалар — бу бир қатор паразит чувалчанглар бўлиб, ҳайвон ва ўсимликлар ҳисобига яшайди, уларнинг ичида ривожланади ва кўпаяди. Инсонлар ҳам бундан истисно емас. Фақат бизнинг мамлакатимиз ҳудудида паразитларнинг 60 дан ортиқ турли мавжуд. Статистикага кўра, йер сайёрасининг ҳар учинчи инсони қурт-паразитлар томонидан зарарланган. Тахмин қилинишича, дунёда ҳаёти давомида бирон марта гижжаси бўлмаган киши йўқ, ҳар бир киши ҳеч бўлмаганда бир марта зарарланади.

Ота-оналар фарзандлари соғлиғига қанчалик еътибор қаратишмасин, қўллари тозалигини қанча назорат қилишмасин, уларни гижжалардан (острицалардан) ҳимоя қилиш деярли имконсиз. Болалар ташқи муҳитни ўрганишади, табиат уларда қизиқиш уйғотади. Улар ҳамма нарсага тегиниб, уни татиб кўришни истайдилар. Балиқ ва ёввойи ҳайвонлар ва қушларнинг гўштини йейдиганлар, хонаки сут ичидагиналарда трихинеллёз ва дифиллоботриоз билан касалланиш хавфи мавжуд.

Замонавий тиббиёт маълумотлари шуни кўрсатадики, кўплаб касалликлар гижжалар мавжудлиги билан боғлиқ. Масалан, паразитлар билан узоқ вақт давомида касалланганлик билан онкология ўртасидаги алоқа клиник жиҳатдан исботланган. Инсонларда гижжалар борлигини кўрсатадиган белгилар кўпинча шифокорлар ва беморлар томонидан нотўғри талқин қилинади. Улар ошқозон-ичак тизимининг мавжуд бўлмаган касалликларини даволашга киришадилар. Беморлар ҳолсизликдан шикоят қилиб, узоқ вақт давомида шифокорма-шифокор юришлари мумкин. Улар кераксиз дори-дармонларни қабул қилиш орқали вақт, пул ва ҳатто соғлиғига салбий таъсир кўрсатадилар. Натижада, шифо фақат аломатлар сабабини бартараф етиш билан келади. Тегишли даволанишдан сўнг, барча симптомлар беморни ташвишга солмайди.

Ушбу мақолада сиз қуйидаги саволларга жавоб топасиз:

• Қандай қилиб гижжаларни юқтириб оласиз?
• Гижжалар билан зарарланганликни қандай белгилар орқали билиб олиш мумкин?
• Инсонларда гижжа мавжудлигининг қандай белгилари бор?
• Гижжалар тананинг қайерида яшайди?
• Инсондаги гижжалар аломатлари қандай?
• Гижжа тухумларини аниқлаш учун қандай текширувлардан ўтиш керак?
• Гижжалардан қандай қутулиш мумкин?

Гижжалар қандай юқади

Ўзингизни ҳимоя қилиш учун сиз гижжалар тухуми қандай тарқалиши ва юқишининг 4 усулини билишингиз керак:

• Тупроқ ва сув орқали— геогелминтоз. Улар қум, тупроқ ва сувда ривожланади, сўнгра инсон танасига киради ва у йерда тухум қўя бошлайди. Сўнгра гижжа тухумлари нажас билан ташқи муҳитга ажралиб чиқади ва янги инсонни касаллаш учун ўз вақтини кутади. Яхши ювилмаган мева ва сабзавотларни истеъмол қилиш, ифлос қўллар, таомга чанг тушиши инсонга геогелминтлар юқишига олиб келиши мумкин. Паразитларнинг айрим тухумлари инсон организмига оёқ ва товон териси орқали киради.
• Тўғридан-тўғри алоқа орқали. Уй ҳайвонлари ва одамлардаги гижжалар қўллар, ўйин давомида, қўшма фаолият орқали юқади.
• Зарарланган ҳайвонот манбаларидан олинган озиқ-овқат маҳсулотларидан фойдаланиш — биогелминтоз. Хом ва ёмон ишлов берилган гўштни истеъмол қилиш (шашлик, чўчқа гўшти, гўшт консервалари, уй шароитида овланган ва тайёрланган ҳайвонлар) ва балиқ (суши, қуритилган балиқ, балиқ консервалари) потенциал хавфлидир. Ичак инфекцияси ва биогелминтлар билан касалланиш еҳтимоли мавжуд.
• Ҳашарот чақиши билан. Бундай юқиш кам учрайди. Бунга ичак миази, кантариаз ва сколекияз киради. Шунингдек, гижжа тухумлари ва ҳашаротларнинг личинкаларини адаштирмаслик керак, ҳашаротлар ҳам шунингдек ҳайвонлар ва инсон терисининг тагига личинка қўяди (масалан, гадфлй ларва).

Гижжа тарқалишининг асосий механизмлари

Тупроқ, қум ва бошқа турдаги замин гижжа тухумлари учун енг хос яшаш муҳитидир. Мевали ўсимликлар доимо йер билан алоқа қилади. Кўкатлар, мева ва сабзавотлар териб олиниш жараёнида ишчилар қўллари, сабзавот дўконларининг чангли расталари, юк ташиш транспортлари билан алоқа қилади. Бундай ҳолларда паразит тухумлари билан маҳсулотни зарарланиши еҳтимоли жуда юқори бўлади. Шунинг учун, ўсимлик маҳсулотларни оқар сув остида яхшилаб ювиш, кейин қайноқ сув билан ювиш керак.

Айниқса уй ҳайвонлари аввал кўчада юриб, кейин уйга кирадиган қишлоқ шароитида ҳушёр бўлиш керак. Бир кеча сайрдан кейин мушук ёки ит уйга қанча расволик киритиш мумкинлигини тасаввур қилиш қийин емас. Чивинлар ва сувараклар ҳам гелминт тухумларини ташувчилардир. Озиқ-овқат маҳсулотига ўтириб, ҳашаротлар сизнинг овқатингизни зарарлаши мумкин. Тупроқ ва қум билан ҳар қандай алоқа қилиш инсон танасига гижжа тушишига олиб келиши еҳтимолли. Шунинг учун қўлларни яхшилаб, айниқса тирноқлар ости билан ювиш керак. Хусусан, бу болалар учун қўлланилади.

• Одамдан одамга. Паразит юқишининг бу механизми юқори самарадорликка ега. Мисол учун, острицалар кечки пайт анус атрофида тухум қўяди. Бола уйқу ҳолатида, тухум қўйилган жойни қаший бошлайди, чунки бу йерда қичиш бошланади. Минглаб тухумлар кийимга, тўшакка, ерталаб еса бола юз-қўлини ювгунига қадар тегинган барча нарсага тушади, масалан ешик дастасига. Натижада, бутун оила инфекция таҳдидига дучор бўлади.
• Сув билан алоқа қилиш. Очиқ сув ҳавзаларида кўплаб гижжалар мавжуд. Чўмилиш ва тасодифан сувни ютиб юбориш зарарланиш еҳтимолини туғдиради.

Болаларга гижжа юқиши еҳтимоли катталарга қараганда анча юқори. Бунинг сабаби болалар танаси яхши ҳимояланмаганлиги (ҳимоя механизмлари шаклланиш босқичида бўлади) ва боланинг ташқи муҳит билан алоқа қилишда фаол иштирок етиши. Ота-оналар фарзандларини шахсий гигиена қоидаларига ўргатиш учун анча ҳаракат қилишлари керак. 6 ёшгача бўлган болада зарарланишнинг юқори хавфи мавжуд. Статистикага кўра, 4-5 ёшдаги бўлган болаларнинг 95 фоизга яқини гижжалар билан касалланади. Шунинг учун профилактикага алоҳида еътибор берилиши керак.

Кўп турдаги гижжалар тананинг ичида яшайди, фақат у йерда тухум қўяди ва маълум бир муддатдан сўнг улар нобуд бўлади. Мисол учун, острицалар 6-8 ҳафта, аскаридалар 1 йилгача яшайди. Танадаги паразитлар сони ташқаридан янги тухум тушиши билан ортиб бораверади. Даволаш қуртлардан тезроқ қутулиш ва ичакларда тухум қўйишни тўхтатиш имконини беради. Гижжалар билан ишғол қилинган болаларни дори-дармонларсиз даволаш деярли имконсиз. Янги гижжа тухумлари доимо оғизга тушиб, боланинг танасидаги шундоқ ҳам къп болган гижжалар сафини тўлдириб бораверади.

Қандай белгиларга кўра гижжа мавжудлигини аниқлаш мумкин?

Инсонларда гижжа пайдо бўлишининг аломатлари аниқ ва яширинган бўлади. Аниқ белгиларга «сабабсиз» вазн йўқотиш, тери рангининг очлиги (тери анемияси), сурункали чарчаш, анал тешиги атрофидаги кечки қичишиш мисол бўла олади. Ушбу аломатлар ҳаммага яхши маълум ва зарарланганликни кўрсатади.

Бир қатор ҳолларда гижжа юқиши оқибатдиа ички аъзолар касалликлари кучайиши, илгари намоён бўлмаган касалликларнинг пайдо бўлиши кузатилади. Бу яширин аломатлар ҳисобланади. Киши турли хил касалликларни даволашга киришади, аммо асосий сабабга еътибор бермайди. Даволаш еса натижасиз бўлади. Бундай ҳолатларга мисоллар:

• Юқумли касалликлар иммунитет даражасининг пасайиши натижасида юзага келади. Паразитлар инсон танасида кўп миқдорда озиқа моддаларини истеъмол қилади, токсик моддалар чиқаради. Бундай ҳолатлар беморнинг иммунитетини сезиларли даражада камайтиради. Сурункали касалликларнинг кучайиши, бурун-ҳалқумда турли хил яллиғланиш жараёнлари бошланиши мумкин. Гайморитёки стоматитни стандарт усулда даволаш самарасиз бўлиши қайд қилинади. Касалликларнинг асосий сабабини бартараф қилиш муҳимдир. Қизлар ва аёлларда бачадон танасининг яллиғланиш жараёнлари, вулвовагинит, вагинозлар бошланиши мумкин. Халқ удумлари таъкидлайди: агар киши тушида тишини ғижирлаца ёки хуррак оца, уни гижжалардан даволаш керак. Аммо бу маълумот тиббиёт фанлари томонидан тасдиқланмаган.
• Тананинг умумий заҳарланишидан келиб чиққан ҳолсизлик.Кишида гижжалар қанча кўп бўлса, улар шунчалик кўп зарарли моддалар ишлаб чиқаради. Бу катталар ва болалар саломатлиги ва асаб тизимига салбий таъсир қилади. Бунга мисол, бош оғриғи, бош айланиши, бўғимлардаги оғриқ. Кўнгил айнишини йенгиб ўтиб, одам оғриқ қолдирувчи дори ичади, аммо оғриқ қисқа вақт ичида яна қайтади: чунки касалликнинг сабабига еътибор берилмаяпти. Болаларда асаб тизимидаги фаолиятнинг бузилиши безовталик, бефарқлик, агрессия билан бирга кечади. Фарзандингиз ёмон ёца, тушида гапирса, қўрқинчли тушлар кўрса, фанларни ўзлаштириши тушиб кеца, демак, гелминтознинг олдини олиш вақти келибди.
• Аллергик реакциялар, тери патологияси.Гижжаларнинг ҳаётий фаолияти маҳсулотлари аллергенлар сифатида қабул қилинади. Тери реакциялари (тошма, қичима, доначалар, терининг қуруқлашиши) — бу аллергия бошланиши билан юзага келиши мумкин бўлган енг минимал аломатлар. Тананинг бошқа умумий реакциялари бошланиши мумкин: астма, ринит, йўталнинг кучайиши. Баъзида гижжаларни юқтириш сочларнинг тўкилишигава мўрт бўлишига, товондаги терининг ёрилишига, тирноқларнинг қаватлашишига олиб келади.
• Ошқозон-ичак бузилишлари.Зарарланганлик жиддийлигига қараб аломатлар бузилишларнинг йенгил ва оғир шаклларида кечиши мумкин. Бироз кўнгил айниши ва ич кетишдантортиб, сурункали метеоризм, қабзият (ич қотиши), қайт қилиш, қовурға ости ва киндик атрофидаги оғриқларга қадар. Тўқималардаги гижжалар ичак паразитлари каби овқат ҳазм қилиш тизимига таъсир қилмайди.

Паразитлар қайси органларда яшаши мумкин?

Гижжа паразитлари донор танасининг қай соҳасида фаоллигига қараб икки тоифага бўлинган.

• Гастроинтестинал— меъда-ичак тизимнинг турли бўлинмаларида яшовчи гижжалар. Ичак паразитларининг 100 га яқин тури ва ичакнинг ҳар бир қисми учун ўнлаб тур мавжуд. Ингичка ичакда аскаридлар, антилостлар, кенг тасмалилар ва бошқа уларнинг «қариндошлар»и яшайди. Ингичка ичак кичик тасмали острицалар ва бошқалар билан «яшаш жойини бўлишади». Тиббий адабиётда бир киши турли хил паразит турлари билан бир вақтнинг ўзида зарарланганлиги ҳоллари ҳам баён қилинган.
• Тўқималар — гижжалар аъзоларда, тўқималарда ва ҳатто қонда жойлашган. Замонавий тиббиёт парагонимоз (ўпка), систицеркоз (мия), ехинококкоз (жигар) ва филяриоз (лимфатик томирлар) билан муваффақиятли курашиб келмоқда. Баъзи гижжаларнинг личинкалари қон тизими орқали организм бўйлаб ҳаракатланиб, ҳар қандай аъзога тасодифий бирикиши мумкин. Агар тухумлар кўп бўлса, бутун организмни зарарлаши мумкин.

Паразитлар турига қараб гижжалар белгилари

Одамларда турли хил гижжалар билан касалланганда юзага келадиган аломатлар фарқ қилади. Паразит инфекциянинг давомийлиги ва кучини, беморнинг инфекциядан олдинги ҳолатини ҳисобга олиш керак. Қуйидаги жадвалда одамларда гижжалар тури мавжудлигига қараб асосий белгилари таҳлил қилинади.

Паразит тури (касаллик)	Юқиш йўли	Аломатлари	Аломатлар пайдо бўлиш вақти
Острица (ентеробиоз)	Ўсимлик маҳсулотлари истеъмоли орқали.	Орқа чиқарув тешиги атрофида кечки қичишиш, нажасда паразитлар мавжудлиги, киндик соҳасида кескин, қисқа муддатли оғриқлар.	Юқганидан 2-3 кун ўтиб
Қилбош гижжа (трихоцефалёз)	Антисанитария шароитларида тайёрланган озиқ-овқатлар орқали.	Аломатлар фақат жиддий зарарланганликда сезилади: ич кетиши, қориндаги оғриқлар, иштаҳанинг бузилиши, аппендикснинг яллиғланиши. Болалар ўсишдан тўхтаб қолиши, тўғри ичак тушиб қолиши мумкин.	Бир неча ҳафта
Кенг тасмасимон (дифиллоботриоз)	Зарарланган балиқни йейиш.	Ушбу паразит бемор ичида 25 йилгача яшаши мумкин. Ичакнинг механик жароҳатлари, авитаминоз, ичак ўтказмаслиги, организмнинг интоксикацияси, аллергия.	Бир неча ҳафта
Юмалоқ чувалчанг (анкилостомидоз)	Зарарланган тупроқда ялангоёқ юрганда.	Паразит кирган соҳада қичишиш, шиш ва қизариш. Йўтал, балғам ажралиши, бронхлар ва ўпка шикастланиши . Ҳолсизлик, бош айланиши. Аёлларда ҳайз сикли бузилади. Еркакларда – импотенция.	Бир неча кун
Аскарида (аскаридоз)	Ўсимлик маҳсулотлари истеъмоли орқали.	Ичаклардаги оғриқ, перитонит, бронхит, пневмония, жигар, меъда ости бези касалликлари. Ошқозон-ичак трактидан қизилўнгач ёки нафас йўлларига ўтиб, бўғилишга сабаб бўлиши мумкин.	3 ой атрофида
Трихинелла (Трихинеллёз)	Яхши ишлов берилмаган гўшт орқали.	Кўнгил айниши, жиғилдон қайнаши, ич кетиши.	2 кун
Фасциола (фасциоллез)	Ўсимликлар ва сув.	Иситма, қуруқ йўтал, иштаҳанинг пасайиши, қориндаги оғриқлар.	2-4 ҳафта

 

Организмда гижжа борлигини билиш учун қандай синовдан ўтиш керак?

Гижжа борлигини аниқлашнинг бир неча йўли мавжуд. Поликлиникада сизга сўлак, нажас ва қон таҳлили топшириш тавсия етилади. Юқумли паразитлар билан инфекционист ва паразитологга мурожаат қилинади. Уларга йўлланмани терапевтдан олиш мумкин. Болаларга педиатр томонидан берилади. Уйингизда ўз соғлиғингизга таянган ҳолда ҳулоса чиқаринг. Қуйида зарарланганлик омиллари рўйхати келтирилган, у шундай тузиб чиқилганки, агар сизда ушбу белгиларнинг 7 та ва ундан кўпи мавжуд бўлса, гижжа юқганлиги еҳтимоли юқори бўлади. Сизнинг ҳолатингизга мос келадиган белгиларни ҳисобланг:

• Кўпинча орқа чиқарув тешигида қичишиш пайдо бўлиши;
• Тери устида доначалар ва доғларнинг пайдо бўлиши;
• Бош оғриғи, бош айланиши ҳоллари тез-тез учрайди;
• Кутилмаганда тез-тез кўнгил айниши. Заҳарланишсиз қусиш;
• Ичаклар тартибда емас (газлар, оғриқ, ич кетиши, ич қотиши);
• Уйқунинг бузилиши, уйқусизлик;
• Оёқларнинг тўсатдан шишиши;
• Йўтал, бронхит, астматик хуружлар, тери реакцияси каби аллергия;
• Лимфа тугунларининг яллиғланган ёки кенгайганлиги;
• Тезда ўтиб кетадиган оғриқлар;
• Овқатланишлар орасида оғизда аччиқ таъм сезиш;
• Заифлик, маълум сабабларсиз чарчаш;
• Сиз мактабгача ёшдаги болалар билан алоқада бўласиз, сиз болалар муассасаларига ташриф буюрасиз;
• Касалликсиз тана ҳароратининг кўтарилиши;
• Тери ва шиллиқ тўқималар одатдагидан кўра сариқроқ кўриниши;
• Сиз доимий алоқа қилиб турадиган уй ҳайвони мавжудлиги;
• Зўриқиш бўлмаганида ҳам мушаклар ва бўғимларда оғриқ;
• Кечки хуррак отиш ва тишларни ғижирлатиш;
• Охирги бир неча ой ичида сиз қуритилган балиқ, чўчқа гўшти ва бошқа яхши ишлов берилмаган гўшт маҳсулотларини тановул қилганлигингиз;
• Сиз парҳезсиз ва турмуш тарзингизда ҳеч қандай ўзгаришсиз вазн йўқотишингиз;
• Баъзан сабзавот ва меваларни тўғридан-тўғри боғдан ёки дўкондан олиб йейсиз ва уларни қайноқ сув билан ювмайсиз.

Агар сизда гижжа билан касалланиш еҳтимоли мавжуд бўлса, профилактик парвариш қилиш ва даволанишни бошлаш керак. Бу ҳақида қуйида батафсил маълумот олишингиз мумкин.

Гижжалардан қандай қутулиш мумкин?

Мустақил даволанишни бошлаш тавсия етилмайди. Мамлакатимизда 60 га яқин гижжа турлари кенг тарқалган ва уларнинг ҳар бири учун тегишли дориларни танлаш керак. Одатда шифокорлар гелминтларнинг турига қараб 10 турдаги дори ва уларнинг аналогларини қўллашади. Ушбу дорилар беморнинг танасига йенгил детоксикация қилиш хусусиятига ега.

Асосий дори (таъсир қилувчи модда)	Чиқарилиш шакли	Аналоги	Чиқарилиш шакли
Пиперазин (Пиперазин адипат)	Таблетка	Пиперазин-Дарница	Ичиш учун еритма [болалар учун], таблеткалар
Пирантел	Ичиш учун суспензия, қобиқ билан ўралган таблетка	(1) Гелминтокс,(2) Комбантрин,(3) Немоцид	(1) Ичиш учун суспензия, қобиқ билан ўралган таблетка.(2) Ичиш учун суспензия, қобиқ билан ўралган таблетка.(3) Ичиш учун суспензия, қобиқ билан ўралган таблетка.
Мебендазол	Таблетка, суспензия, болалар сиропи	Вермокс, Вермакар, Мебекс, Веро-Мебендазол, Термокс, Вормин	Таблетка, Суспензия, Болалар сиропи
Албендазол	Таблетка	Немозол, Гелмодол-ВМ, Вормил	Таблетка, Суспензия, Болалар сиропи
Левамизол	Таблетка	Декарис	Таблетка
Карбендацим	Таблетка	Медамин	Таблетка

Шу сабабли, дори-дармонларни қўллаш, барча таҳлиллар амалга оширилганда ва паразитлар тури аниқланганда бошланиши керак. Гижжа тухумларига таъсир қилувчи баъзи дорилар катта гижжаларга таъсир қилмайди ва аксинча. Шунинг учун, мустақил даволаш билан шуғулланганда, дори воситаси кўрсатмаларини диққат билан ўқиб чиқинг.

Одатда гелминтик касалланишларда 2-3 марта такрорий даволаниш курси тайинланади. Бунинг сабаби инфекцияни қайталаниш еҳтимоли юқорилигидир.
Гижжага қарши дорилар→

Инсон паразитлари ҳақида қизиқарли маълумотлар

• ЖССТ маълумотларига кўра, ҳар йили тахминан 3 миллиард одам гижжалар билан зарарланади. Ентеробиоздан 1,2 миллиард, анкилостомоздан 0,9 миллиард, трихоцефалёздан (қилбош гижжадан) 0,7 миллиард одам азият чекади, бу еса расмий статистикадир!
• Йевропа мамлакатларида ҳар учинчи фуқаро танадаги ичак паразитига ега;
• Россияда инсонлар грипп ва паразитлардан тенг миқдорда азият чекади;
• Паразитлар мавжудлигининг жиддий босқичларида бир киши кунига 500 мл қон йўқотади. Шу сабабли ҳолсизлик ва сурункали чарчоқ бошланади;
• Баъзи паразитлар мия, кўз қовоқлари, суяк илигига кириб бориб, у йерда 30 йилгача яшаши мумкин. Масалан, систисерк;
• Аёл аскаридалар кунига 240 000 та тухум қўяди. Доимий қайта зарарланиш одамни биринчи мартаёқ даволанишда тузалиб кетишига йўл қўймайди. Даволашнинг такрорий курслари керак;
• Паразитларнинг ҳаётий фаолияти — заҳар ва токсинлар инсон соғлиғига кунига 24 соат зарар келтиради;
• Баъзи турдаги тасмасимон чувалчанглар 12 метргача узун бўлиши мумкин. Баъзан у инсон ичакларининг тўсилиб қолишига сабаб бўлади;
• Қовоқ уруғлари дориларга мурожаат қилмасдан гижжаларни даволашга ёрдам берадиган кукурбитинларни ўз ичига олади. Болаларга кўпинча гижжа билан зарарланишни олдини олиш учун қовоқ уруғи берилади;
• Ҳар 3 ойда уй ҳайвонларини даволаш керак. Шунда сиз ўзингизни ва болаларингизни паразитлардан ҳимоя қиласиз.
• Ешик дасталарида гижжа тухумлари 6 ойгача сақланиб туриши мумкин;
• Зарарланган ит паразит тухумларини 5 метр радиусда нафас чиқариш йўли билан тарқатади;
• Ошқозон ва ичакда ериб, ҳазм бўлиб кетмаслиги учун, гижжалар ва уларнинг тухумларини ҳимоя учун антиензимлар ишлаб чиқаради;
• Трихинелла тухум қўймайди, у тайёр қуртларни ҳосил қилади. Шунинг учун, лабораторияда ушбу паразит мавжудлигини аниқлаш мумкин емас;
• Зарарланганликни аниқлаш учун енг самарали таҳлил иммуноферментив таҳлилдир. Ахлатни таҳлил қилиш ишончли маълумот бера олмайди.

Хулоса қилиш керакки, гижжа инфекцияларининг мунтазам профилактикаси, ҳатто арзон дорилар билан ҳам, бутун оилани ҳимоя қилишга ёрдам беради. Қўллар ва тананинг гигийенасига масъулиятли бўлинг, истеъмол учун озиқ-овқатни ҳушёрлик билан тайёрланг. Болалар ва чорва ҳайвонларини паразитлар учун доимий текширтириш керак.