ALLERGIYA

Allergiya-immun reaktivlikning patologik shaklidir. Uning asosini organizm allergenlarining (avvalo antigenlar va gaptenlarning) qayta ta’siriga nisbatan tanlab spetsifik ortiqcha sezuvchanligini tashkil eta­di.

Allergiya organizmning xususiy to’qimalarining u yoki bu darajada ifo­dalangan shikastlanishi va odatda uning ximoyaviy, moslanish (adaptiv) re­aktsiyalari, xullas butun mexanizmlari effektining pasayishi bilan namoyon bo’ladi. Ba’zan bunday o’zgarish begona antigenni tashuvchi chala destruktsiya-

ga uchraydi yoki organizmdan eliminatsiyalanmaydi. Ammo odatda allergik re­aktsiyalarning

Ma’ruza maksadi: Allergiya tasnifi, allergenlar, allergik reaktsiya­lar, turlari, rivojlanish mexanizmlari, allergik reaktsiya bosqichlari, mexanizmlari to’g’risida ma’­lumot berish

Muxokama qilinadigan savollar:

  1. Allergiya tushunchasi, tarixi
  2. Allergiya sabablari
  3. Tez va sekin rivojlanadigan reaktsiyalar
  4. I-V tur allergik reaktsiyalar mexanizmi
  5. Allergiya bosqichlari va mexanizmlari
  6. Allergik reaktsiyalarning ayrim turlari

Organizmning antigenlik birligini va shaxsiyligi, o’ziga xosligini (individualligi, fardiyligi) ta’minlash immun sistemaning evolyutsion ta­raqqiyot jarayonida shakllangan asosiy vazifasi hisoblanadi. Bu IKS tomo­nidan hujayralarning, hujayradan tashkari tuzilmalarning va biologik suyuqliklarning antigenlik tarkibini nazorat qilish funktsiyasini amalga oshirish orqali olib boriladi. Antigenlik axborotini tutuvchi omil aniqla­nishi bilan IKS odatda uning neytrallanishini destruktsiyasini va orga­nizmdan chiqarilishini shartlaydi. Ammo immun reaktsiyalar hamma vaqt ham ko’rsatilganidek kechmaydi. Ko’pincha ularni amalga oshirish jarayonida orga­nizmning xususiy hujayraviy va nohujayraviy tuzilmalari ham emirila­di. Immun reaktsiyalarning bunday turi o’zgargan, kuchaygan-gipersezuvchanlik reaktsiyasi degan nom olgan. Pirke 1906 yilda allergik reaktsiyalarni belgi­lash uchun allergiya (allos-boshka, ergon-ta’sir, javob) terminini taklif etgan.

Allergiya-immun reaktivlikning patologik shaklidir. Uning asosini organizm allergenlarining (avvalo antigenlar va gaptenlarning) qayta ta’siriga nisbatan tanlab spetsifik ortiqcha sezuvchanligini tashkil eta­di. Allergiya organizmning xususiy to’qimalarining u yoki bu darajada ifo­dalangan shikastlanishi va odatda uning ximoyaviy, moslanish (adaptiv) re­aktsiyalari, xullas butun mexanizmlari effektining pasayishi bilan namoyon bo’ladi. Ba’zan bunday o’zgarish begona antigenni tashuvchi chala destruktsiya-

ga uchraydi yoki organizmdan eliminatsiyalanmaydi. Ammo odatda allergik re­aktsiyalarning ketishida musbat natijalarga ham erishiladi, faqat allergen­ni topish emas, balki uning destruktsiyasi va organizmdan chiqarilishi xam kuzatiladi. Shu bilan bir qatorda allergiya bilan immunitet o’rta­sida katta farqlar mavjuddir. Birinchidan, allergiya shunday omillar ta’­sirining okibati bulishi mumkinki (masalan, muzlash, ionlovchi nurlatish) immun reaktsiyalarni chaqirmasligi mumkin. Ikkinchidan, allergiya rivojlani­shida antitanalarning shunday sinflari (masalan, reaginlar) qatnashadi va u hal qiluvchi axamiyatga ega bo’ladi. Uning immunitet mexanizmida ular kamdan-kam va juda kichik titrlarda qatnashishlari mumkin. Uchinchidan, al­lergiyaning barcha hollarida organizmning xususiy hujayralari va to’qima­lari shikastlanadi. Umumlashtirib aytganda, allergik reaktsiyalarning pato­genlik effekti natijasida organizm to’qimalari va suyuq muhitida allere­genning antitana bilan komplekslari hosil bo’ladi. Bu spetsifik immun komplekslar bevosita yoki bilvosita allergiya mediatorlari orqali tomir­larga turli to’qimalarning hujayra stromasi elementlariga patogen ta’­sir ko’rsatadi. Ana shunday ta’sir va allergik yallig’lanish to’qimalar shi­shi, anafilaktik shok va allergiyaning boshqa turlariga ko’ra odam va hay­vonlar organizmi evolyutsiya jarayonida begonadan tezroq ozod bulish imko­niyatiga ega bo’lgan, deb hisoblaydilar. Demak, allergiya vaqtida shikastla­nish bu ehtimol organizmning begona agentni tezkorlik bilan chetlatish, undan qutulish imkoniyati bo’lganligi uchun o’ziga xos nafaqasi bo’lsa ke­rak. Shunga ko’ra immunitetdan farqliroq allergiya uchun qator omillarga nisbatan rezistentlikning (turg’unligining) pasayishi bilan birga ayni vaqtda immunogen reaktivlikning kuchli darajada oshganligi xarakterli­dir.

Allergik reaktsiyalar patologiyaning odamda eng ko’p va keng tarqal­gan shakllaridan biridir. Xozirgi vaqtda og’ir kechuvchi allergik kasallik­lar aholining 10-20% ida uchraydi. Allergiya yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar aholisida, qishloqqa nisbatan shaharda istiqomat qiluvchilarda ko’proq kuzatiladi. Allergiyaning keng tarqalishiga sabab zamonaviy odam hayotining «kimyolanishi», ortiqcha o’zini oqlamaydigan vaqtda ham dori vo­sitalarini qabul qilish, shuningdek epidemik kasalliklarni yo’qotishga qa­ratilgan ba’zi tadbir- choralar (chunonchi, profilaktik emlashlar) hisobla­nadi.

Allergiyaning sabablari

 

Allergiya allergenlar-antigen yoki antigen bo’lmagan (gapten) tabiat­li, shuningdek ba’zi fizikaviy omillar (yuqori va past harorat, UB nur­lar, ionlashtiruvchi radiatsiya va x.k. ta’sirida shakllanadi.

Allergenlarning tasnifi va tavsifi

Kelib chiqishi va tabiatiga ko’ra:

1.Ekzogen allergenlar (ekzoallergenlar):

  1. a) ovqatga bog’lik (alimentar) allergenlar, tabiati turlicha, o’simlik yoki hayvonot dunyosiga mansub;
  2. b) dori vositalari yoki sun’iy mahsulotlar bo’lishi mumkin. Birinchi o’rinda antibiotiklar, vaktsinalar va x.k. Ayniqsa, nazoratsiz va maqsadga muvofiqlashtirilmagan, bemorning allergik reaktsiyalarga moyilligini tekshirmasdan ishlatiladigan vositalar;
  3. v) o’simlik changi allergenlari, odatda oksillarning karbonsuvlar yoki pigmentlar bilan kompleksidan tashkil topgan. Ular ko’pincha nafas yullari va ko’z shilliq pardasining shikastlanishi bilan tavsiflanadigan polipoz­larni chaqiradi;
  4. g) changli allergiya uy-ro’zg’or yoki ishlab chiqarish, kucha va boshqa joylardagi chang murakkab tarkibga ega, chunki unga hayvonlar, o’simlik­lar, zamburug’lar, xasharotlar, mikroblar, sintetik to’qimalar, plastik massa­lar, shuningdek boshqa organik moddalarning qoldiqlari hamda noorganik birikmalar kiradi. Ishlab chiqarishga bog’liq bo’lgan changlar nihoyatda tur­licha va o’z-o’zidan ma’lumki, ixtisoslikka bog’liq, ammo ular bakteriyalar va ayniqsa zamburug’lar bilan zararlanishi natijasida antigenlik xususi­yatiga ega bo’ladi;
  5. d) epidermal allergenlar (terining muguzli qavat tangachalari, qush­larning patlari, hayvon terisining bo’lakchalari va x.k.) ;
  6. e) ro’zg’or-kimyoviy birikmalari (turli bo’yoqlar, kir yuvish vositala­ri, hid yo’qotuvchilar, pardoz vositalari va x.k.) ;
  7. j) zardobli allergenlar (antitanalar tutuvchi hayvonlar va odam qo­nining preparatlari) ;
  8. z) infektsion parazitar allergenlar (patogen va saprofit mikroorganizmlar, viruslar, zamburug’lar va x.k.) ;
  9. i) fizikaviy omillar (yuqori va past harorat, har xil to’lqin uzunli­gidagi nurlar va x. k.).
  10. Endogen allergenlar (endoallergenlar, autoantigenlar) ga organizm­ning o’z to’qima va hujayralarining tarkibiy qismlari (oksillar, polipep­tidlar, yirik molekulali polisaxaridlar, lipopolisaxaridlar va boshqalar)

quyidagilar natijasida begonalik xususiyatiga ega bo’lib qolganlar kiradi:

1.Fizikaviy-kimyoviy, infektsion va boshqa ekzogen kelib chiqishga ega bo’lgan ta’sirlar hujayra oqsillarining denaturatsiyasini chaqiradi. Normal oqsillarning ekzogen allergenlar (gaptenlar) bilan komplekslarini hosil qiladi (gaptenlar rolinilipidlar, nuklein kislotalar, ko’pchilik dorivor moddalar). U yoki bu sababga ko’ra shikastlangan hujayralar, masalan gap­tenlar joylashib olgan hujayralar immun sistema uchun nishonga aylanadi.

2.Tabiiy immun tolerantlikning turli sabablarga ko’ra buzilishi ba’zi a’zo va to’qimalar oqsillarini (mielin, tireoglobulin, sperma oqsi­li, ko’z to’qimasi oqsili) immun sistema hujayralaridan ajratib turuvchi gistogematik to’siqlar shikastlanganda yuz beradi.

Endogen allergenlar chaqiradigan allergiyaning shakllari autoaller­gik reaktsiyalar yoki kasalliklar deb ataladi.

Allergenlarning organizmga kirish yo’llariga ko’ra:

1.Respirator. Bu yo’l bilan gul changlari, chang-to’zon, aerozollar, epi­dermal allergenlar va ba’zi dori vositalari va b.

2.Alimentar. Ovqat allergenlari faqat ovqat hazm qilish yo’llarini­gina emas, balki nafas yo’llarini ham (allergik rinit, bronxial astma), teri va shilliq pardalarining (toshma, allergik ekzema va b.) ham kasallik­larini chaqiradi.

3.Kontakt-bevosita aloqa, tegish orqali. Bu yo’l bilan kichik moleku­lalar, moddalar, mahalliy ishlatiladigan dori vositalari, bo’yoqlar, yog’och elimlari, kremlar va b.  orqali tushadi.

4.Parenteral (qon zardobi, dori vositalari, hasharotlarning zaxar­lari).

5.Transplatsentar (yo’ldosh orqali ba’zi dori vositalari, chunonchi an­tibiotiklar, oqsil preparatlari va x.k.).

Allergik reaktsiyalarning turlari va rivojlanish mexanizmlari

Organizmning har xil allergenlarga nisbatan sezuvchanligining o’z­garishi klinik jihatdan allergik reaktsiyalar va kasalliklar sifatida na­moyon bo’ladi. Allergiya rivojlanishida immun sistema qaysi hujayralarining ko’proq qatnashishiga ko’ra V-limfotsitlarga bog’liq (gumoral) va T-limfotsit­larga bog’liq (hujayraviy) tipdagi allergik reaktsiyalar farqlanadi.

V-limfotsitlarga bog’liq reaktsiyalar guruxiga mexanizmida V-limfo­tsitlar tomonidan ishlab chiqariladigan immunoglobulinlarning har xil sinflariga oid antitanalar etakchi rol o’ynaydigan allergiya shakllari ki­radi. Immunoglobulinlarning turi, immun jarayonning boshqa ishtirokchilari uning natijalariga qarab allergiyaning bir necha turi farqlanadi. Bular ichida JgE, IgI, IgM va boshqa gumoral omillar ishtirokida amalga oshuvchi V-limfotsitga bog’liq allergik reaktsiyalar yaxshi o’rganilgan. V-limfotsitga bog’liq, immunoglobulinli gipersezuvchanlik reaktsiyalarini sensibillashgan organizmning ushbu antitanalarni tutgan zardobi yordamida boshqa orga­nizmga «ko’chirib o’tkazish» mumkin. Allergiyani bunday hosil qilish uni «pas­siv ko’chirish» deb nomlanadi.

T-limfotsitga bog’liq guruxga patogenezida T-limfotsitlar va ular ishlab chiqaradigan fiziologik faol moddalar (limfokinlar etakchi rol o’y­naydigan allergik reaktsiyalar kiradi). Limfokinlar allergik reaktsiyalar mexanizmida vositachilar-mediatorlar rolini bajaradi. Bunday reaktsiyalar­ning sababchilari quyidagilar bo’lishi mumkin: yot to’qimalar oqsili va hu­jayralari, chunonchi mahalliy qo’llaniladigan dorilar (masalan, antibiotik­lar)  mikroorganizmlarning antigenlari. Bunday turdagi allergik holat kasaldan sog’lom odamga faqat sensibillangan limfotsitlar yoki bunday hu­jayralar «ekstrakti» orqali (masalan, qon o’qyilganda yoki zardob prepa­ratlari yuborilganda) passiv o’tkazilishi mumkin.

Sensibillangan organizmga antigenning qayta ta’siridan so’ng (uni ko’pincha «hal etuvchi» deb nomlaydilar) klinik belgilarning rivojlanishiga ko’ra allergik reaktsiyalar shartli ravishda uch to’rga bo’linadi:

-allergik tezkor reaktsiyalar (ATR)

-allergik kechikkan reaktsiyalar (AKR)

-allergik sekinlashgan reaktsiyalar (ASR)

ATR tipi klinik jihatdan organizm allergen bilan kontakt qilgach usha zaxotiyoq yoki bir necha daqiqadan so’ng namoyon bo’ladi (masalan, aller­gik rinit, kon’yunktivit, anafilaktik shok).

AKR tipi «hal etuvchi» antigen bilan kontaktdan so’ng bir necha soat (odatda 5-6-soatdan kechikmay) o’tgach aniqlanadi. (masalan, allergik ge­nezli gemolitik anemiya, zardob kasalligining ayrim shakllari).

ASR tipi sensibillangan organizmga allergenni hal etuvchi ta’siri­dan bir necha soatlar yoki kunlar o’tgach aniqlanadi (masalan, tuberkulin reaktsiyasi, kontaktli dermatit).

Barcha gipersezuvchanlik reaktsiyalari rivojlanish mexanizmlarining o’ziga xosligiga ko’ra bir necha turga bo’linadi. Bu masala bo’yicha juda ko’p munozaralar, baxslar, hatto so’nggi vaqtgacha ayrim chalkashliklar va taklif etilgan «nusxalar» bor. Ammo shuni ta’kidlash lozimki, bu masalani ishlab chiqishga R. Djil va R. Kumbs (1963 y) katta hissa qo’shganlar va ular allergik reaktsiyalar tasnifi mezonlarini ishlab chiqqanlar. Shunga ko’ra bu ko’pincha ularning nomi bilan ataladi. Ular avvalo allergiyaning 4 turini farqlaganlar, keyinchalik 5-turi qo’shildi. 1, 2, 3 va 4 tur reaktsiyalar anti­genning sensibillashgan organizm gumoral antitanalari bilan reaktsiyaga kirishishi natijasida rivojlanadi (bu turlarga tezkor, kechikkan, sekin­lashgan allergik reaktsiyalar kiradi). Gipersezuvchanlikning 4-tur reaktsi­yasi asosan sensibillashgan hujayralar-T-limfotsitlar, shuningdek makrofag­lar ishtrokida amalga oshadi. (bu turga ASR tipi kiradi)

1-tur allergik reaktsiyalar. Bu turni anafilaktik, atopik yoki reagen­li deb ataydilar. Bu tur asosan IgE (reaginlar) ishtirokida amalga osha­di. Undan tashqari, 1-tur allergik reaktsiya rivojlanishida IgG 1-4 (odamda IgG 4 bo’lsa kerak) subpopulyatsiyalari ishtirok etishi mumkin, ammo ularning «patogenetik hissasi» IgE nikiga nisbatan uncha katta ahamiyatli emas.

Allergenning (ko’pincha bu o’simliklar, utlarning komponentlari TsKS ning hujayralari bilan) birinchi kontakti antitanalar ishlab chiqarish bi­lan kuzatiladi. Ular esa tsitoplazmasi eng ko’p JgE retseptorlariga ega bo’lgan to’qimalarning to’q («semiz») hujayralari va bazofillarining yuza­siga o’rnashadi. Bunday retseptorlarning ma’lum bir miqdori trombotsit­lar, makrofaglar, silliq mushaklar to’qimasi hujayralarining yuzasi-sathida ham bor deb xisoblaydilar.

O’sha allergenning organizmga qayta ta’siri bazofillar, semiz va boshqa to’qimalarning hujayra membranalarida joylashib olgan antitanalar bilan o’zaro reaktsiyaga kirishishi kuzatiladi. Bu hujayralarni faollashti­radi va ular ilgari sintezlagan hamda yangi hosil bo’ladigan yuqori faol birikmalar-allergiya mediatorlari (gistamin, serotonin, kinin, leykoprote­in, geparin, prostaglandin, proteazalar, xemotoksin omillar va x.k.) sek­retsiyasining kuchayishini shartlaydi. Hujayralarning bevosita shikastlanishiva ular ajratgan mediatorlar ta’sirining oqibati qo’shni hamda qon tomir devori hujayralarining membranalari o’tkazuvchanligining ortishi, tuqima­larning shishishi, tomir devori, to’qima hamda organlarining silliq mushak hujayralari qisqarishini, bezlarning gipersekretsiyasini, nerv retseptorlari ko’zg’alishini shartlaydi. Bu va boshqa natijalarning u yoki bu ko’rinishda birga kelishi allergiya ayrim shakllarining, klinik ko’rinishlarini belgi­laydi. Bunday mexanizm ko’pincha bronxial astmaning allergik shaklla­ri, kon’yunktivit, toshma, dermatit, anafilaktik shok va atopik reaktsiyalar tarzidagi rivojlanish asosida yotadi.

Atopiyalarning (bir tur allergiyani shakllaridan biri) sabablari va rivojlanish mexanizmlari taxlil qilinganda, qonuniy ravishda allergiyaga nisbatan nasliy moyillik belgilari aniqlangan. Bu birinchi tur allergi­yaning boshqa ko’rinishi-anafilaktik reaktsiyalar uchun bunchalik darajada xos emas.

2-tur allergik reaktsiyalar. Bu tur tsitotoksik yoki tsitolitik deb nom olgan. U asosan JgG 1, 2, 3 ( kisman JgM) sifatidagi antitanalar isht­rokida amalga oshadi.

Tsitotoksik allergiya rivojlanishini chaqiruvchi antigenlar odatda 3 toifaga bo’linadi:

  1. Hujayra membranasining komponentlari (ko’pincha qon hujayralari spermatozoidlar va ayrim organlar – buyraklar, jigar, yurak, miya, ko’z, qalqonsimon bez, taloq hujayralaridir);
  2. Organizm hujayralari yuzasiga ikkilamchi o’rnashgan hujayraga bog’liq bo’lmagan antigenlar (ba’zi bir dori vositalari, mikroorganizmlarning bo’lakchalari, metabolitlar);
  3. To’qimalarning nohujayraviy tuzilmalari (masalan, buyrak koptok­chalari kollagen mielin bazal membranasining antigenlari).

Hujayraga taalluqli bo’lmagan tuzilmalarning allergik reaktsiyalarga jalb etilishi ko’pincha yakinda joylashgan to’qima xujayralarining lizisi bilan kuzatiladi.

Antigen bilan kontaktda hosil bo’ladigan antitanalar tsitolemmaga o’rnashadi, ularni shikastlaydi va emirilishini chaqiradi.

Ana shunday mexanizm bo’yicha gemolitik anemiyaning, trombotsitopeniya­lar, leykopeniya hamda azospermiyaning (spermatozoidlarning emirilishi va ularning spermada bo’lmasligi) allergik shakllari rivojlanadi. Organizm­ning shikastlanmagan hujayralarida yot begona antigen va gaptenlar (ko’pincha dori vositalari, masalan, oltin preparatlari, antibiotiklar, sul­fanilamid preparatlari, viruslar, bakteriyalar, parazitlarning komponentlari yoki metabolitlari) o’rnashib qolgan xollarda ularga nisbatan hujay­rada «o’tirib» qolgan antigen bilan kompleks hosil qiluvchi antitanalar ishlab chiqariladi. Bunda faqat begona antigen «neytrallanibgina» qol­may, balki organ va to’qimaning normal hujayrasi ham lizisga uchraydi. Ana shunday mexanizm bo’yicha rivojlanuvchi ikkinchi tur allergiyaga miokar­dit, endokardit, entsefalit, tireoidit va gepatitning allergik shakllarini kiritish mumkin. Hujayrasiz tuzilmalarda, masalan buyrak koptokchala­ri, ularning kanalchalari bazal membranalarida, nerv o’zanlarining hamda tomirlarining «pardalarida» antigenlar paydo bo’lganda hosil bo’luvchi antitanalar ushbu antigenlar bilan o’zaro reaktsiyaga kirishishi ham membra­naning o’zini hamda unda joylashgan hujayralarni shikastlaydi. Bunda al­lergik reaktsiyaga fagotsitlar xam, K-hujayralar (killer) ham jalb etilishi mumkin. Ikkinchi tur allergiyaga misol tariqasida infektsion-allergik nef­ritlar va gepatitlarni keltirish mumkin.

Z-tur allergik reaktsiyalar. Bu tur immunokompleks yoki pretsipitinin sifatida ham belgilanadi.

Bunday xolda antigen bo’lib odatda organizmga ko’p miqdorda tashqa­ridan tushuvchi oqsillar (masalan, zardob va qon plazmasi, vaktsinalar yubo­rilganda, hasharotlar chaqqanda, oqsillar tutuvchi moddalar nafas yo’llari orqali o’tganda) yoki infektsiyalar rivojlanganda (tripanasomiaz, gelmintoz­lar, kokkli va virusli infektsiyalar, xavfli o’smalar, autoimmun kasalliklar vaqtida) organizmning o’zida hosil bo’luvchi oqsillar xizmat qiladi.

Antigenning «tajovuziga» javoban pretsipitatsiyalanuvchi (cho’kma hosil qiluvchi) asosan JgG ning va JgM ning ma’lum fraktsiyalariga oid antitana­lar ishlab chiqariladi. Immunoglobulinlar antigenlar bilan o’zaro ta’sirga shib, organizmning qon plazmasi va boshqa suyuqliklarida erigan immun kompleks hosil qiladi. Biologik suyuqliklarda aylanib yuruvchi antigen-an­titana komplekslari komplementning, qon ivish sistemasining omillarini va shuningdek, hujayralarni (neytrofillar, eozinofillar, semiz hujayralar va trombotsitlarni) faollashtiradi. Kursatilgan hujayralar bilan o’zaro ta’sirlanish o’z navbatida ularning faollashishi va ulardan kuplab aller­giya mediatorlari rolini uynovchi fiziologik faol moddalar (gistamin, se­rotonin, kininlar, lizosoma fermentlari, kationli oqsillar, proagregant­lar, prokoagulyantlar va x.k.) ajralishi bilan kuzatiladi. Yuqori kontsent­ratsiyada qayd etilgan immun komplekslarning hosil bulishi, qon va semiz hujayralarning faollashishi natijasida ham ayrim to’qima va a’zolarda (ma­salan, Artyus fenomeni, revmatoid artrit) ham yaxlit organizmda (zardob kasalligi, pantsitopeniya, keng tarqalgan qon ivishi, sistemali qizil buricha va x.k.) allergik reaktsiyalar rivojlanadi.

Z tur allergik reaktsiyalarning ifodalanishi ko’p tomondan organizm­ning sensibilizatsiya darajasi (ya’ni ishlab chiqilgan antitanaar kontsent­ratsiyasi hosil bulgan immun komplekslarning mikdori va organizm to’qima­larida o’rnashib qolishi), kuchiga bog’liq. Agar antitanalar (shu jumladan chaparasta reaktsiyaga kiruvchilar) organizmda avval mavjud bo’lgan bo’lsa, unda tashqaridan kiritilgan (masalan, vaktsinatsiya vaqtida) antigenlar ular tomonidan o’sha kiritilgan joyning o’zida «mixlanadi «- mustaxkam o’rnash­tiriladi.

Mahalliy allergik reaktsiya – Artyus fenomeni rivojlanadi. Agar yubo­rilgan yoki organizmning o’zida hosil bo’lgan antigenga nisbatan antita­nanalar yo’q bo’lsa, unda antigen qonga va so’ngra a’zo hamda to’qimalarga o’tadi. Bunga javoban hosil bo’luvchi antitanalar va immun komplekslar keng tus oluvchi allergiya shakllarining masalan, zardob kasalligining ri­vojlanishiga sabab buladi.

Immun komplekslarning shakllanishi, ular tufayli qon hujayrala­ri, semiz hujayralar faolligining ortishi, shuningdek ularni bevosita shi­kastlovchi immunoallergik genezli ikkilamchi reaktsiyalarni chaqiradi. Ular­ga allergik yallig’lanishlar, tsitopeniya, tomir ichida gemokoagulyatsiya, tromb hosil bo’lishi, immun tankislik xolatlarining rivojlanishi kiradi.     Z tur allergik reaktsiyalarga taalluqli kasalliklar va xolatlar katoriga Artyus  fenomeni, revmatoid artrit, glomerulonefrit, zardob kasalligi, pantsitope­niya, sistemali qizil buricha kiritiladi.

 

IY tur allergik reaktsiyalar. Bu tur hujayra vositali T-limfotsitga bog’liq yoki tuberkulin turidagi sifatda belgilanadi.

Antigenning takroriy ta’siridan so’ng ko’rinishlarning rivojlanishi tezligiga ko’ra bu tur gipersezuvchanlik reaktsiyasini sekinlashgan turga kiritadilar (ular bir necha soat yoki kundan so’ng namoyon bo’ladi).

Bunday reaktsiyalar rivojlanishini asosan uch toifadagi antigenlar chakiradi:

  1. a) ba’zi mikroorganizmlar (pnevmokokklar, streptokokklar, miko­bakteriyalar), parazitlar, zamburuglar, gelmintlar;
  2. b) yot oqsilli moddalar (shu jumladan, parenteral yuborishga mo’ljal­langan vaktsinalar eritmasidagi);
  3. v) gaptenlar, masalan dori vositalari (penitsillin, novokain), kimyo­viy sodda birikmalar (dinitroxlorfenol), o’simlik preparatlari. Orga­nizmda gaptenlar hujayraning oqsil tashuvchi bilan birikadi. Antigen bi­lan birinchi kontaktga javoban sensibillangan T-limfotsitlar xosil buladi. Ikkinchi kontaktda antigen ushbu T-limfotsitlarning spetsifik retsep­torlari bilan uzaro ta’sirlanadi. Ular blasttransformatsiyaga, keyincha­lik xujayralarning turli klonlari, shu jumladan T-killerlarning xam xo­sil bulishiga olib keladi. Bu hujayralar antigen tashuvchi hujayralarni bevosita va shuningdek fagotsitlarni ham jalb etish orqali shikastlash qo­biliyatiga ega. Bundan tashqari, antigen bilan rag’batlangan limfotsitlar hujayradan tashqari muhitga fiziologik faol moddalar-allergiya mediator­larini, chunonchi allergiyaning undan keyingi rivojlanishi va ko’rinishlar­ning paydo bo’lishini ta’minlovchilarini-limfokinlarni hosil qiladi va ajratib chiq Limfokinlar shartli ravishda 4 ta guruxga bulinadi:

1.Limfotsitlarga va immun idora etuvchi ta’sir ko’rsatuvchilar (masa­lan, interoleykin-2, V-limfotsitlar etilishining omili, supressor omillar);

2.Fagotsitoz qobiliyatiga ega hujayralarga ta’sir etuvchilar (masa­lan, xemotaksik agentlar, makrofaglar migratsiyasi-aylanishi va faolligini idora etuvchi omillar);

3.Nishon hujayralarga  ta’sir  etuvchilar  (chunonchi, tsitotoksinlar);

4.Boshqa hujayra va to’qima elementlariga ta’sir etuvchilar (teri­ning reaktiv omili), biologik membranalar o’tkazuvchanligini oshiruvchi­lar, tromblar hosil bo’lishini faollashtiruvchilar, mitozni rag’batlantiruv­chilar).

Klinik jixatdan ushbu reaktsiyalar autoallergik kasalliklar (masa­lan,   glomerulonefritning ba’zi turlari)  infektsion-allergik reaktsiyalar (tuberkulin, brutsellin va x.k.) va kontaktli allergik reaktsiyalar (kon­taktli dermatit, konyunktivit) sifatida namoyon buladi.

          Y tur allergik reaktsiyalar.  Bu tur retseptor-vositali  yoki  “rag’batlantiruvchi” (“stimullovchi”)  tur  deb  ham  belgilanadi.

Y tur reaktsiyalarning antigeni (odatda oqsil tutuvchi) «media­tor, hujayralararo o’zaro munosabatlarda vositachi neyromediatorlar ro­lini (masalkn, atsetilxolin) bajaruvchilar, gormonlar (masalan, insulin, ti­reotrop gormon) va boshqa biologik faol birikmalar bo’ladi. Nomi kelti­rilgan antigenlar tuzilishiga o’xshashlar (analoglar) ning antigenlar ro­lini o’ynashi mumkinligi ham inkor etilmaydi.

Qayd etilgan moddalar V-limfotsitlar bilan kontaktlashib ularning plazmatik hujayralarga transformatsiyasi va ular tomonidan antitanalar sintez qilinishini faollashtiradi. So’nggilari asosan IgG lardan iborat bo’ladi va komplementni bog’lash xususiyatiga ega.

Hosil bo’lgan antitanalar yaqinda yoki hujayraning retseptor komplek­sida joylashgan tuzilmalar bilan o’zaro ta’sirlanadi. Agar retseptor undagi birorta jarayonni faollashtirsa, unda bunday natija rag’batlantiruv­chi-stimullovchi deb ataladi. Aksincha, agar birorta reaktsiya tormozlansa yoki bloklansa, unda bunday effekt ingibirlovchi (ezuvchi, bosim kuyuvchi) deb ta’riflanadi.

Bunday antitanalar bilan rag’batlantirilgan jarayonlarning klinik misoli sifatida qalqonsimon bez hujayralarining gipertireoid xolat ri­vojlanishini chaqiruvchi tireotrop ta’siriga o’xshash yoki organizmning xusu­siy hujayralariga nisbatan limfotsit-killerlarning tsitotoksik ta’sirini rag’batlanishini keltirish mumkin. Allergik antitanalarning hujayralarga ezuvchi-ingibirlovchi ta’sir ko’rsatishiga ular tomonidan insulin (gipoin­sulinizmning rivojlanishi bilan birga) yoki atsetilxolin (to’qima yoki a’­zolarning «denervatsiya» holati shakllanishi bilan birga) ta’siri misol bo’la oladi. Ushbu gormon yoki neyromediator retseptor tuzilmalari bilan o’zaro ta’siri tufayli ezilishini keltirish mumkin.

Yuqorida bayon etilganlardan tashqari, allergik reaktsiyalarning boshqa turlarining ham mavjud bo’lish ehtimoli inkor etilmaydi.

(Visited 2 646 times, 1 visits today)
Rate article
DAVOLASH
Add a comment
error: Content is protected !!