Immunogen reaktivlikning moddiy  asosi , immun yoki immunokompetent ( immun mutasadi ) sistema (IKS)  bo’lib  , u organizmning unga genetik yot bo’lgan axborot tutuvchi omillarni topish , ularning tuzilishini buzish va ajratib olib ( eliminnatsiya kilish) ularning biokimyoviy , struktur , funktsional va umuman, hujayralar va gumoral omillar , ularni idora etuvchi mexanizmlar to’plamidan iborat.

Ma’ruza maqsadi: Immun sistema etishmovchiligi yoki shikastlanish sabablari , turlari , immunopatologik holat va reaktsiyalar , ularning mexanizmlari , immunitet buzilishlari , immunodefetsit holatlar haqida yo’naltiruvchi ma’lumot berish.

 

 

Muhokama qilinadigan savollar : 1. Immunopatologiya va immunitet.

2. Immunologik reaktivlik va uning mexanizmlari.
3. V va T  xujayra sistemasi.
4. Ikkilamchi va birlamchi Immmunodefitsitlar.
5. Fagotsitar
6. OITS

 

 

Immunopatologik holatlar va reaktsiyalar .

 

 

Spetsifik yoki immunogen reaktivlik bu tom ma’noda aytganda organizmning antigen ta’siriga nisbatan javobi bilan ifodalangan xususiyatdir.

Immunogen reaktivlikning moddiy  asosi , immun yoki immunokompetent ( immun mutasadi ) sistema (IKS)  bo’lib  , u organizmning unga genetik yot bo’lgan axborot tutuvchi omillarni topish , ularning tuzilishini buzish va ajratib olib ( eliminnatsiya kilish) ularning biokimyoviy , struktur , funktsional va umuman, hujayralar va gumoral omillar , ularni idora etuvchi mexanizmlar to’plamidan iborat.

Anatomo morfologik jihatidan tarqoq ( limfoid va kon ishlab chiqaruvchi organlar , tananing turli kismlarida joylashgan  limfoid xujayralar yig’indisi – tugunlari va h.k.) , ammo qon va limfaning doimiy harakati tufayli yaxlit sistema sifatida ishlovchi immun sistemaning markaziy ( timus, Fabritsus qopchasi, inonda uning rolini ko’mik bajaradi ) va periferik organlari ( limfatik tugunlar, taloq) tafovut etiladi.

Antigenni topish , emirish va organizmdan chiqarishni  IKS hujayralari amalga oshiradi, IKS  A-V va T – xujayralarning subsistemasiga ega. A- hujayralar subsistemasi  asosan mononuklear xujayralar-monotsitlar va to’qima makrofaglaridan tashkil topgan bo’lib , ularning yot antigenlarini topish , yutish va ular haqidagi axborotni T va V limfotsitlarga etkazish qobiliyati nihoyatda katta . Ana shunga ko’ra xam ularni aktsessorlar , yordamchilar yoki A- hujayralar deb ham atalishi bejiz emas.

 

V- hujayralar subsistemasi  limfotsitlarning klonlaridan tashkil topgan . Ularning bunday nomlanishiga sabab , Fabritsus xaltasi ( qushlarda topilgan) so’zlaridagi “bursa” so’zining bosh harfidan olingan. Odamda va boshqa sut emizuvchilarda bu xaltachaga o’xshash tuzilmalar , guruhli limfatik follikulalar, Peyer tugunlari , bodomsimon bezlar zonalarida aniqlangan.

Antigen bilan birinchi bor to’qnashganda V-limfotsitlarning bir qismi antitana ishlab chikaruvchi  plazmatik hujayralarga , qolganlari esa differentsiallashib – takomillashib spetsifik antitanalar ishlab chiqaruvchi plazmatik hujayralarga aylanishiga olib keladi.

Spetsifik antitanalar oqsillarning globulinlar fraktsiyasiga oid, ularning hosil bo’lishini chaqirgan antigen bilan o’zaro reaktsiyaga kirishadi va antigen –antitana kompleksini hosil kiladi. Ko’pchilik immunoglobulinlar komplementning ma’lum fraktsiyalarini bog’lash qobiliyatiga ega .

Odamda immunoglobulinlarning 5 ta asosiy ( A,E,J,M,D) sinflari tafovut etiladi. T-hujayralarning subsistemasi T- limfotsitlarning turli klonlari sifatida mavjuddir. Ularning proliferatsiyasi va etilishi asosan ayrisimon  bez –timus ishtirokida boradi va shuning uchun ular timusga karam T-limfotsitlar deb belgilanadi.

T-hujayralarning antigen bilan ilk bor to’qnashishi , ularning blasttransformatsiyasi va differentsiallanib uzoq yashovchi turli subpopulyatsiyalarni , shu jumladan xotira limfotsitlariga aylanishi bilan davom etadi . Antigen bilan takroran to’qnashuvda xotira hujayralari blasttransformatsiya va differentsiatsiyaga uchrab , turli klonlarning spetsifik T- limfotsitlarga aylanishi kuzatiladi.

Immun javob IKS ning barcha subsistema hujayralari tomonidan « tashkil etiladi» . Bunda T- va V- subsistemalarda «bajaruvchi» hujayralaridan tashqari idora etuvchi ( T-helperlar, T-supressorlar, V-supressorlar va b.)  hujayralar ham borligi  diqqatga sazovor. IKS faoliyatining buzilishi , stress turli immunopatologik holatlarning rivojlanishiga olib keladi.

 

 

Immunitet buzilishining tipik shakllari.

 

Immunitet buzilishlarini yaxlitligicha ko’pincha immun defitsit (IDH) yoki immunpatologik holat (IPH) nomi ostidagi tushunchalar bilan qo’shib ifodalaydilar. Immunodefetsit holatlar deganda organizmning natijali ravishda hujayraviy va gumoral immunitetni amalga oshirish faolligining pasayishi  yoki butunlay yo’qolishi bilan ifodalanadigan holatlar tushuniladi.

Immunopatologik holatlarning ayrim xususiyatlariga ko’ra bir necha turlari ajratiladi:

1. Kelib chiqishiga ko’ra:

• birlamchi ( irsiy yoki tug’ma) IKSning A,V va T- subsistema hujayralarining proleferatsiyasi , differentsiatsiyasi va faoliyatining buzilishlarini keltirib chiqaradigan genetik nuqsonlar natijasidir.
• Ikkilamchi ( ontogenezning postnatal davrida orttirilgan ) – fizikaviy ( masalan, rentgen nurlarining yuqori dozalari ta’sirida) , — kimyoviy ( masalan, tsitotoksik agentlar) yoki biologik ( masalan, qonda glyukokortikoidlarning haddan tashqari ko’payib ketishi , IKS hujayralarining virusli yoki bakterial zararlanishi ) tabiatdagi shikastlovchi omillar ta’sirida rivojlanadi .

2. Rivojlanish mexanizmlariga ko’ra:

• mononuklear hujayralar , Vg’ va Tg’ limfotsitlarning turli populyatsiyasini , ulardan oldingilarini ( gemopoetik o’zak hujayralari ,polipatent hujayralari va .b.) bo’linish yoki ular sonining nihoyatda kamayib ketishi bilan shartlanuvchilardir.
• Immun javobni amalga oshirish uchun lozim bo’lgan monotsitlar , makrofaglar , T va V limfotsitlar va ulardan oldingi hujayralarning differentsiatsiyasini idora etuvchi mexanizmlarning buzilishlari ( disregulyator IDH) bilan shartlanuvchilar. Ko’pincha ularning rivojlanishi asosida organizmda T va V limfotsitlar – regulyatorlar sonining yoki biologik faol moddalarining ( kortikosteroidlar, interleykinlar, anabolik gormonlarning va . b.) miqdoriy o’zgarishlari yotadi.

 

3. IKS turli subsistema hujayralarining ko’proq shikastlanganligiga ko’ra:

• V- limfotsitlarga bog’liq ” gumoral “ IDH .
• T- limfotsitlarga bog’liq “ hujayraviy” IDH.
• A- ga bog’liq “ fagotsitar” , “ mononuklear” IDH.
• Kombinirlangan IDH.

4. Ko’rinishlariga ko’ra:

• IKS hujayralarining mutlaqo bo’lmasligi , sonining etarli bo’lmasligi va faoliyatining buzilishi , haqiqiy yoki “chin” IDH.
• Organizmning patologik tolerantligi.
• “ transplantantning ho’jayinga qarshi” reaktsiyasi.

 

 

Ayrim immunopatologik holatlarning qisqacha patofiziologik tavsifi.

 

Hozirgi vaqtda immunitet buzilishlarining IDH , patologik tolerantlik va “ transplantning xo’jayinga qarshi” reaktsiyasi kabi 3 asosiy shaklini tafovut etish tarafdorlari ko’proqdir.

1. Aslida IDH deb ham belgilanuvchi , asosan esa IKS hujayralarining yo’qligi , sonining kamayishi va faoliyatining buzilishlari bilan ifodalanuvchi IDHlar patogenezining eng asosiy tuguni IKSning A-, T- va V- subsistema hujayralari proliferatsiyasi , etilishini yoki ulardan oldingilarining bo’linishi va differentsiatsiyasining bloklanishidan iborat. Ularning ko’pchiligi IDHning birlamchi turiga taalluqlidir . Eng og’ir shakliga misol sifatida retikulyar disgeneziya sindromini keltirish mumkin . Bu ko’mikda gemopoetik o’zak hujayralar sonining nihoyatda kamayib ketishi va ulardan limfotsitlar , monotsitlar etilishining bloklanishi va shu tufayli A-, V- va T- subsistemalar hujayralari taqchilligining rivojlanishi bilan harakterlanadi . Bunday sindrom bilan tug’ilganlar esa tez orada turli infektsiyalar ( ko’pincha sepsis tufayli) yoki xavfli o’smalar oqibatida halok bo’ladi.

Mielo o’zakli hujayralar proleferatsiyasining , shuningdek mielo- va monoblastlar etilishining bloklanishi monotsitopeniya , neytropeniya va fagotsitar etishmovchilik bilan kuzatiladi. Bunday holat Chedyak-Xigasi sindromi deb ataladi. Bunday bemorlar uchun fagotsitoz reaktsiyalarining amalga oshmasligi , tez-tez surunkali bakterial infektsiyalarining rivojlanishi xos.

Limfoid o’zak hujayra darajasida rivojlanishning nuqsoni o’zak hujayralarining differentsiallashishining buzilishi, T- va V- limfotsitlar etilishining bloklanishi va ularning taqchilligi bilan harakterlanadi. Ba’zi hollarda V-hujayralar soni norma atrofida yoki hatto undan ortiqroq bo’lishi mumkin , ammo etarli miqdorda immunoglobulinlarni sintezlay olmaydi va shu tufayli gipogammaglobulinemiya yuzaga keladi . Bunday o’zgarish sindromi kombinirlangan ( T- va V- takchilligi ) IDH deb yoki dastlab shveytsariyalik olimlar tomonidan tasvirlangani uchun “ shveytsariya turi” deb nomlanadi. Bunday bemorlar hayotining birinchi yilidayoq bakterial, parazitar yoki virusli infektsiyalar , zamaburug’li shikastlanishlardan halok bo’ladi. Murda yorib ko’rilganda ularda timus va limfatik tugunlarning gipoplaziyasi aniqlanadi . Kombinirlangan IDHning ko’pincha uchraydigan klinik ko’rinishi Lui-Bar sindromi  deb ataladi . U T – va V- limfotsitlar etilishi voyaga etishining nuqsoni , sonining ( ayniqsa T-helperlar subpopulyatsiyasining) kamayib ketishi  va immunoglobulinlarning  taqchilligi bilan harakterlanadi. Ushbu sindromli bemorlar odatda infektsiyalar va xavfli o’smalardan halok bo’ladilar. Immunitetning asosan hujayra bo’limining buzilish IDH timus shikastlanganda rivojlanadi . Chunonchi , timusning tug’ma gipo- yoki aplaziyasi Di-Jordji sindromini ko’rsatadi. Unga organizmning  tez-tez infektsion shikastlanishlari xos.

T-limfotsitlarning taqchilligi va ko’pincha gipogammaglobulinemiya bilan birga kelishi Viskott-Oldrich sindromi sifatida tasvirlangan. Bunda T-hujayralar membranasining strukturasi klinik tomonidan virusli, bakteriyali infektsiyalar , allergik reaktsiyalar , chunonchi ekzemaning rivojlanishi bilan harakterlanadi Asosan V limfotsitlar differentsirovkasining nuqsoniga bog’liq  shartli IDHlar gipo yoki gammaglobulinemiya bilan ifodalanadi. Odatda bunday vaqtda T-limfotsitlarning soni ham, funktsiyasi ham o’zgarmagan bo’ladi. IDHning bunday shakllari rivojlanishi asosida pre(old) –V-hujayralarining V limfotsitlarga aylanishining endogen nuqsoni yotadi . Nuqson X-xromosoma bilan bog’langan holda naslga o’tadi. Bu sindromda limfa tugunlari va talokda pusht markazlarining a- yoki  gipoplaziyasi , plazmatik hujayralarining bo’lmasligi yoki sonining keskin kamayganligi yotadi.  Dastlab ushbu patologiyani Bruton tasvirlab bergani sababli uni Bruton sindromi deb ataydilar.

IDHning faqat ayrim (selektiv) , masalan , Ig I   yoki    IgA ning taqchilligi va gipogammaglobulinemiya bilan harakterlanuvchi shakllari ma’lum . Bunday bemorlarda ko’pincha yuqori nafas yo’llarining qaytalanuvchi infektsiyalari va oshqozon ichak yo’llarining parazitar hamda mikroblar tomonidan shikastlanishlari kuzatiladi. IDHning ushbu birlamchi turlaridan tashqari ikkilamchi ontogenez jarayonida orttirilgan shakllari ham mavjudir . Ular ko’pincha virusli , bakterial va parazitar infektsiyalarda , keng kuyishlarda . buyraklar va jigar etishmovchiligida , moddalar almashinuvining buzilishlarida  uchraydi. IDHning ko’rsatilganlarining ko’pchiligi antitanalar , antigenlar va immun komplekslari bilan  T va Vlimfotsitlar , makrofaglarning ( ularning genomini, membranasini, fermentlarini) yoki T-supressorlarning rag’batlanishi , yoki IDHning effektor hujayralari retseptorlarining blokadasi natijasida yuzaga keladi.

OITS qo’zg’atuvchisi retroviruslar oilasining lentiviruslar avlodiga taalluqlidir, ular bir ipli RNK va revertaza ( teskari traskriptaza yoki RNKga bog’lik DNK polemeraza) tutadi. Virus nuklien kislotasining replikatsiyasi RNKmatritsasida ikki ipli DNKni sintez kilish bosqichi orqali boradi, ya’ni teskari yo’l orqali amalga oshadi . Virusning ko’chish yo’li bilan etilishi hujayra membranasida boradi.

Virus organizmga qon va uning mahsulotlari , to’qima va organlar ko’chirib o’tkazilganda  hujayralar bilan , qon quyilganda , shikastlangan shilliq prada yoki sperma va so’lak bilan kiradi . Organizmga tushgan OITS kuzg’atuvchisi T-4 retseptor tutuvchi xujayralarga kiradi. Chunki virus pardasi glikoproteidlaning unga nisbatan yuqori darajada affeniteti bor. ( Affenitet- tortilish, moyillik.tropizm) . T-helperlar SD-4 retseptorlarga nihoyatda boy bo’lgani sababli virus asosan ularga kirib boradi. Virus ulardan tashqari monotsitlarga , gliya hujayralariga , neyronlarga kirib olish qobiliyatiga ega . Virus qonda, so’lak bezlarida, moyak va urug’don to’qimalarida topiladi.

OITS virusi – odam imunodefitsitining virusi ( OIV) yoki limfaadenopatiya virusi (LAV) deb nomlanadi. Avval u odam T-hujayra limfotrop viruslari deb atalgan . Infetsirlangandan 6-8 hafta ( ba’zan 8-9 oy) dan sung OIVga nisbatan antitanalar paydo bo’ladi . Faqat shu vaqtdan boshlab zamonaviy metodlar yordamida organizmning infetsirlanganini aniqlash mumkin xolos.

OITS patogenezi  haqida quyidagilarni qayd qilish lozim . Organizm hujayralarining genomlariga kirib , provirusning DNK shaklida unga qo’shilib ketgan (inkorporatsiyalangan) OIV xujayraning DNKga qaram bulgan RNKsintetazasi yordamida virus RNKsining transkriptsiyasini rag’batlantirish qobiliyatiga ega. Ushbu RNK asosida virusning oqsil komponentlari sintezlanadi. Ular esa uning nuklien kislotasi bilan integratsiyalanadi. . Ana shu yig’ilish tugagach , virus bo’lakchalari hujayradan ajralib chiqib , xujayralararo suyuqlikka , limfaga , qonga tushib T-4 retseptorlari bo’lgan yangi hujayralarga “xujum” qilishda davom etadi va ularni halokatga olib keladi.

OITSli bemorlar qonining mononuklearlari ajratib chikaradigan supressiyaning eruvchan omillari ta’sirida T-helperlar faolligi susayadi degan fikrlar ham bor. OIVning organizm xujayralariga ta’sirining ushbu va boshqa mexanizmlari ularni faolsizlantiradi va lizisga uchratib , sonining kamayishiga olib keladi. Bu ko’proq T-helperlarga taalluqlidir. Asosan shu tufayli ham limfopeniya yuzaga keladi . Bundan tashqari , T-helperlarning interleykin-2 ishlab chiqarish qobiliyati pasayadi. Ayni paytda tabiiy T-killerlar  deb ataluvchi hujayralarning soni ham kamayadi ( taxminan 80-90%ga) va funktsional faolligi pasayadi. V-limfotsitlarning soni norma atrofida bo’lsada, ularning funktsional faolligi pasayadi. Makrofaglar soni ham odatda kamaymaydi , ammo ximotaksisning va yot antigenlarning ular tomonidan hazm qilinishi buziladi. Shuningdek makrofaglarning antigenini T- vaV-limfotsitlarga rpezentatsiya qilish mexanizmlari ham izdan chiqqan bo’ladi.

Keltirilgan o’zgarishlar OITS bilan kasallanganlar eng kuchli maxsus himoyaviy omillaridan mahrum bo’lishini ko’rsatadi. Shu sababli ular faqat kasallik tug’diruvchi infektsion , o’smalar chaqiruvchi ( kamdan-kam uchraydigan Kaposhi sarkomasi) va boshqa agentlarga tez va oson beriluvchan bo’libgina qolmay , balki boshqa hollarda deyarli shikastlanish chaqirmaydigan opportunistik ( bakterial, zamburug’li, protozoyli va h.k.) kasalliklarga ham beriluvchan bo’lib qoladi.

OITS aniq , yagona klinik manzaraga ega emas . U yoki bu sistema yoki organning shikastlanishida o’rin tutishiga qarab , bir nechta turlarni tafovut qilishga urinishlar bor , albatta. Ular katta amaliy ahamiyatga ega. Ammo shu narsa ayonki , OITS vaqtida shikastlanmagan, zararlanmagan, demak kasallik girdobiga chalinmagan birorta xujayra ham, to’qima ham , organ va sistema ham yo’k. Chunki bunday bemor organizmining eng kuchli sezuvchi va faol ravishda uni tashqi antigenli yovdan himoya qiluvchi omil – IKSdan mahrum bo’lgan .

Albatta, IKSning har-bir xujayraviy va gumoral hamda idora etuvchi, ya’ni  bevosita  va bilvosita   faolligini  ta’minlash   omilining  o’z  o’rni  ,  ahamiyati  bor.  Ammo  IKS  ning  xususiyatlaridan  biri  shundaki,  uning  birorta  o’rnini   boshqa   yo’l  bilan  bosib  bo’lmaydigan   bo’limi  ishdan  chiqsa   ,  u  o’zining    himoya   faoliyatini  amalga   oshira  olmaydi.  Vaholanki  ,  OITS   da  uni  chaqiuvchi   virus  tabiati  va   xususiyatiga  ko’ra   eng  muhim  xujayra  bo’limi,   ya’ni  T-xelperlarga   bog’liq   qism  emiriladi  va  shu  tufayli   u  bilan  kasallangan   odam  mutloqo  himoyasiz  ,  turli  ta’sirotlar   oldida   ojiz  bo’lib  qoladi.

 

OITS  ning  tugunli  ko’p   masalalarini  boshqa  sohalardagidek  amaliyot  uchun   nihoyatda  katta   foyda  keltirgan   eksperimental  tadqiqotlar  yordamida  echishga  urinishlar  bor.  OITSning  modeli   mushuklarda   ,  makaki  va boshqa  maymunlarda   shakllantirilgan.

Ularning  tashqi  ko’rinishi ,  klinik  belgilari  va  IKS to’qimalarida  ,  ayrim  odamlardagiga  o’xshash   o’zgarishlar  kuzatilgan .  Ammo  bu  sohadagi  tadqiqotlar  o’z  davomini  ,  har  tomonlama  chuqur  izlanishlarini  talab  qiladi. Bu  masalalarni  ijobiy  hal  bo’lishi,  ayniqsa  OITS  ning davolash  choralarini  topish  ishlab chiqarishda  katta  ahamiyatga  ega.

 

Kasallik  giperergik  ravishda  kechganda  uning  tez  va kuchli   rivojlanishi ,  a’zolar  va   sistemalar  faoliyatini   keskin   o’zgarishi  qayd  etiladi.  Kasallikning  sust  va zaif  kechishi  ,  belgilarning  noaniqligi, antitanachalar ishlab  chiqarish va fagotsitoz  qobiliyatini   pastligi gipoergik   kechish  tushunchasiga xosdir.  Har  qanday  pattologik  jarayon   reaktivlikning  va uning  mexanizmlarini  o’rganish  kasallikning  patogenizini  tushunib  etish   va  uni  to’g’ri  davolash  usullarini   ishlab  chiqishda   muhim  ahamiyatga  ega.

Biologik  ,  yoki  turga   mansub   reaktivlik  bu  xususiyatning  eng  umumiy   shakllaridan  bo’lib, avvolo  irsiy  omillar  bilan  belgilanadi va  organizmning  turli  tashqi  muxit  ta’sirlariga (  zaharlar,  gipoksiya,   radial  tezlanish,  ionlovchi  radiatsiya.)  o’z  hayotiy  jarayonlarini  himoya  tarzida   o’zgartirish  qobiliyati   bilan  belgilanadi.  Biologik   reaktivlikni   birlamchi  deb  ham  ataladi.

Reaktivlikning   turga  mansub  xususiyatlari   shu  biologik  turning  har- xil  yuqumli  kasalliklarga    nisbatan immunitetini  ham  belgilaydi.  Jumladan  ,odamning  qoramol  o’lati  qo’zg’atuvchisiga  nisbatan  chidamligiga  odamga   xos  immunitetning   mavjudligi  bilan  izohlanadi.  Reaktivlikning  turga  nisbatan   o’zgarishiga   misol  qilib  ba’zan  hayvonlarning   qishki  uyquga   ketishini,  baliqlar  va  qushlarning  ma’lum  bir  davrlarda   ko’chishini   keltirish mumkin.

Hayvonlarning  qishki  uyqusi  davrida  asab  va  endokrin  sistemplarning faoliyati susayadi. , bu esa tana harorati va modda almashinuvining pasayishiga olib keladi, shu davrda reaktivlikning keskin zaiflashishini yuzaga keltiradi. Turga mansub reaktivlik shu turni va uning alohida olingan vakillarini evolyutsiya jarayonida saqlab qolishga yo’naltirilgandir . Turga mansub reaktivlik asosida guruhlarga va har bir organizm uchun xos bo’lgan xususiy yoki individual reaktivlik shakllanadi . Individual reaktivlik ko’p jihatdan irsiy va orttirilgan xususiyatlar bilan belgilanadi. U organizm rivojlanayotgan va yashaydigan tashqi muhit omillari ( ovqatlanish tarzi, iqlim sharoiti , havodagi kislorod miqdori, suvning sifati, ekologik jihatdan zararli moddalarning miqdori va ,b.) bilan bevosita bog’liqdir. Reaktivlik organizm jinsi bilan ham chambarchas bog’liqdir . Ayollarda reaktivlik hayz ko’rish yoki homiladorlik tufayli keskin o’zgarishi mumkin. Ayollar organizmi kislorod etishmovchiligiga , ochlikka va kuchli radial tezlanishlarga ko’prok chidamli bo’ladi. Organizmning yoshi ham reaktivlikni belgilashda muhim ahamiyatga ega. Ilk bolalik davrida reaktivlik xususiyatlari past buladi. Chunki bu davrdv hali asab . endokrin va immun sistemalar oxirigacha rivojlanmagan bo’lib , tabiiy biologik to’siqlar esa etarli darajada faoliyat ko’rsata olmaydi. Reaktivlikning eng yuqori cho’qqisi etuklik davriga to’g’ri kelib , keksalik davrida asta-sekin pasayadi. Keksalar turli xil yuqumli kasalliklarga moyildirlar, ularda o’pkaning yallig’lanish jarayonlari, teri va shilliq pardalarning yiringlashi ko’prok uchraydi. Buning sababi immun jarayonlarning susayishi va biologik to’siqlar faoliyatining zaiflanishi bilan izohlanadi.

Xususiy yoki individual reaktivlikning o’z navbatida spetsifik va nospetsifik sifatida mavjuddir. Spetsifik reaktivlik organizmning ma’lum bir antigenlarga nisbatan ularni zararsizlantiruvchi antitanalar ishlab chikarish qobiliyati bilan belgilanadi. Demak. Spetsifik reaktivlik tushunchasi immunologik reaktivlik tushunchasi bilan uyg’un bo’lib, uning talablariga javob beradi. Shu bilan birga , spetsifik reaktivlik organizmning turli xil yuqumli kasalliklarga chidamliligini ta’minlaydi, uni har-xil yot xujayralardan asraydi ( masalan, ko’chirib o’tkazilagn to’qimalardan, o’sma xujayralaridan) va immunitet degan tushunchaga to’la mos keladi.

Nospetsifik  reaktivlik organizmga tashqi muhit omillari ta’sir etganda ayniqsa yaqqol namoyon buladi. U odatda stress ta’siri . fagotsitoz jarayonining buzilishi , asab sistemasi faoliyatining o’zgarishi va tabiiy biologik to’siqlarning zaiflanishi orqali ro’yobga chiqadi.

Reaktivlikning ko’rsatilgan ikki turi ham o’z navbatida fiziologik va patologik tusda bo’lishi mumkin.

Fiziologik reaktivlik – bu sog’lom organizmda , hayot uchun barcha sharoitlar yaratilgan holatda kuzatiladigan javob reaktsiyalaridir. Bunga immunitetni va har-xil tashqi muhit omillariga ma’lum bir chegarada javob berishi ( nospetsifik reaktivlikni) misol qilib keltirish mumkin.

Patologik reaktivlik, odatda organizmda kasallik keltirib chiqaruvchi omillar ta’sir etganda ro’yobga chiqadi. O’z navbatida u fiziologik reaktivlikdan sifat jihatdan tubdan farq qiladi va berilgan berilgan ta’sirga o’zining g’ayritabiiy javobi bilan ajralib turadi. Umuman olganda, patologik reaktivlik organizmning imkoniyatlari va moslashuv jarayonlari chegaralanganligi bilan farq qiladi.Patologik reaktivlikka yaqqol misol qilib allergiyani , organizmda immun etishmovchilikni va turli xil autoimmun holatlarni keltirish mumkin . Nospetsifik patologik reaktivlikka og’ir jarohat yoki narkoz paytida reaktivlikning pasayib ketishi misol bo’ladi. Bu holatlarda organizmning mikroblarga qarshilik ko’rsatish qobiliyati keskin pasayadi, fagotsitoz qilish qobiliyati deyarli yo’koladi va turli xil dorilarga sezgirligi o’zgaradi.

Reaktivlikning ifodalanishiga qarab yuqori(giperergiya) , past(gipoergiya) va buzilgan(disergiya) turlari tafovut etiladi. Reaktivlik tirik organizmning turli tashkiliy sathlariga xosdir. Masalan, gemoglobinning shroqsimon-xujayraviy kamqonlikda bo’ladigan gipoksiyaga nisbatan reaktsiyasi reaktivlikning molekulyar sathida kechsa , leykotsitlarning fagotsitoz qilish qobiliyati reaktivlikning xujayraviy sathini ifodalaydi. Reaktivlikning a’zolar sathida kechishi . hatto, ma’lum bir cheklangan a’zoning turli ta’sirga nisbatan o’z faoliyatini o’zgartira olishi bilan bog’likdir. A’zolarning reaktivligi alohida ajratib olingan yurak misolida yaqqol ko’rinadi . Agart shu yurakka issiq yoki sovuq , adrenalin yoki atsetilxolin ta’sir  etkazilsa , yurakning qisqarish tezligi o’zgaradi . Ko’pchilik patologik holatlar (allergiya , yallig’lanish va b.) da reaktivlikning turli sathlari(  molekulyar. Xujayraviy, to’qima, a’zo , sistema) da o’zgarish bo’lishi mumkin. Reaktivlikning holatini umuman emas. Balki bir yoki bir necha ta’sir omillariga nisbatan o’rganish lozim. Ko’pincha ma’lum bir ta’sirga o’ta yukori reaktivlik boshqa ta’sirga nisbatan past reaktivlik bilan qo’shilib ketadi.Organizmga ikki yoki undan ortiq favqulodda ta’sirlar ko’rsatilganda , odatda, u faqat shularning bittasiga javob berib, boshqalarini inkor etadi. Masalan, tajribaviy hayvonlarga kuchli radial tezlanish ta’siri o’tkazilganda ular hatto o’limga olib keluvchi zahar . gipoksiya yoki yuqori haroratning ta’siriga chidamli bo’ladilar. Bu holat ya’ni areaktivlik . reaktivlikni belgilovchi mexanizmlar dastlabki ta’sir tomonidan egallab olinganligi bilan izohlanadi.

 

 

Reaktivlik va rezistentlik tushunchalari orasidagi o’zaro munosabat.

 

 

Ko’pincha bu ikki tushunchani  bir-biri bilan qo’pol ravishda chalkashtirib kelinadi. Holbuki, ular bir-biriga ekvivalent tushunchalar bo’lmasdan , ularni aralashtirish aslo mumkin emas.

Rezistentlik- bu organizmning turli xil patogen omillarga chidamliligidir. Bu organizmning anatomo-fiziologik . genetik va xususiy orttirilgan belgilari asosida ma’lum bir ta’sirlarga qarshilik ko’rsatish qobiliyatidir. Odatad rezistentlik reaktsiyalarida organizmda unchalik struktur va funktsional o’zgarishlar sodir bo’lmaydi. Shu tufayli rezistentlikni reaktivlikni ma’lum bir xususiy ko’rinishlaridan biri deb izohlasa ham bo’ladi. Bu ikki tushuncha birgalikda tirik organizmning asosiy xususiyatlarini belgilaydi.

Rezistentlikni ikki: faol va sust turi ajratiladi.

Sust rezistentlik organizmning anatomo-fiziologik xususiyatlari. Ya’ni teri , shilliq pardalar, suyaklarning tuzilishi , qoplama to’qimalarning kattiqligi va chidamliligiga bog’liqdir.

Faol rezistentlik organizmning himoya-moslashuv mexanizmlarining ishga tushishi bilan bog’lik. Masalan, gipoksiyaga chidamlilik o’pka faoliyatining kuchayishi , qon aylanish tezligining ortishi, eritrotsitlar va gemoglobin miqdorining ortishi tufayli amalga oshadi. Turli xil yuqumli kasalliklarga chidamlilik esa antitanalar ishlab chiqarish va fagotsitoz faoliyatining kuchayishi bilan bog’liqdir.Rezistentlik tug’ma, irsiy omillar bilan bog’liq holda birlamchi, orttirilgan holda esa , ikkilamchi bo’lishi mumkin.

Orttirilgan rezistentlik o’z navbatida faol va sust bo’ladi. Faol orttirilgan rezistentlikka misol qilib , organizmga zaiflashtirilgan yoki o’ldirilgan mikrob va viruslarni kiritganda( vaktsinatsiya) rivojlanadigan chidamlilikni keltirish mumkin. Sust rezistentlikka organizmga ma’lum bir mikrobga qarshi tayyor antitanalarni kiritish( seroterapiya) misol bo’la oladi.

Spetsifik rezistentlik- bu ma’lum bir aniq omilga chidamlilik bo’lsa, nospetsifik-ko’p omillarga chidamlilik demakdir.

 

Reaktivlikning evolyutsion shakllanishi.

 

Reaktivlik evolyutsiya jarayonida shakllanadi. Organizm filogenetik pog’onada qancha yuqrori tursa , uning turli ta’sirlarga javoban reaktsiyasi shuncha murakkab va mukammallashgan bo’ladi. Sodda hayvonlarda va ko’pchilik umurtkasizlarda birlamchi reaktivllik juda past bo’lib, immunologik reaktivlik esa butunlay yo’kdir. Yuksak rivojlangan umurtkasiz hayvonlarda reaktivlikning asab sistemasi   va endokrin  bezlarning   kurtaklari   ishtrok  eta  boshlaydi.  Revktivlikning  mexanizmlari   umurtqali  hayvonlarda  turli- tuman  va  mukammallashgandir.  Reaktivlikning  takomili  turli   zararli  omillar  ,  masalan,   kislorod  etitshmovchiligi  ,  harorat o’zgarishi  va hakozolarga  nisbatan  moslashuv   mexanizmlarining   paydo  bo’lishi  bilan  bog’liq.

Gavda  haroratini  sun’iy  yo’l  bilan  oshirish  sovuqqonli  hayvonlarda  immunologik  reaktivlikni  va  zaharlarga  sezgirlikni  oshiradi.  Antitanalar  va  komplement  dastavval   baliqlarda   paydo  bo’ladi,  ammo  bu  moddalar  unchalik  spetsifik  bo’lmaydi.

Baliqlarda  allergiya  jarayonlari  kuzatilmaydi,  amo  amfibiyalarda  sustgina   allergiya  mavjud.  Reptiliylarda  allergiya  jarayoni  yaxshiroq  rivojlangan,  u ayniksa  tana  harorati  oshganda  yaqqol   namoyon  bo’ladi.

Isiqqonli   hayvonlvrda     reaktivlik  kuchliroq  ifodalangan   bo’lib,  bu  ko’p  jihatdan   organizmda   modda  almashinuv  jarayonlarining   kuchayishi,  asab  va  endokrin  sistemalarning   takomil  darajasi   bilan  bog’liqdir.

Ularning  turli  mexanik,  kimyoviy,  fizik va  biologik  ta’sirlarga   reaktivligi  yuqori  bo’lib,   kislorod  etishmovchiligi  ,  harorat  o’zgarishiga   moslashuv   jarayonlari  yaxshi  rivojlangan. Barcha   issiqqonli  hayvonlarda  immunologik   reaktivlik  yaqqol  namoyon bo’ladi.

Faqatgina  ularga ,  ayniqsa  sutemizuvchilarga,   autoallergiya  xosdir.  Yallig’lanish  jarayonini  barcha  bosqichlari va tashkiliy  mexanizmlari  ham ularda juda  yaxshi  ifodalangan.  Mikroblar va  ularning  zaharlari  ularda  terida   ter orqali  shilliq  pardalardan  esa  shilliq  sekriti   hisobiga   tashqariga  chiqarilib  tashlanadi.  Reaktivlikni  ta’minlashda  himoya  va belgilovchi   vazifalarni  o’tovchi   gisto-  gematik (qon to’qima)   to’siqlar  ham   katta  ahamiyatga  ega.  Qon  bilan  a’zo  orasidagi  munosabatga  qarab  to’siqlaring   uch  turini  ajratish  mumkin… to’la  ajratuvchi, qisman  ajratuvchi,  ajratmaydigan.  To’la    ajratuvchi   to’siqlari  bo’lgan   a’zolarda  shu  a’zoning   xujayralari  qon  bilan  keluvchi  moddalarning   bevosita  ta’siridan   muhofaza  qilingan  bo’ladi (  gemato- entsefalik,  gemato-   testikulyar,   gemato-  timik  to’siqlar).  Qisman  ajratuvchi to’siqlarda to’siq asosan shu a’zoning xujayralaridan iborat bo’lib, ularning o’zi a’zoga moddalarning o’tishini nazorat qilib turadi(gemato- tireoid tusik). Ajratmaydigan to’siqlarda esa a’zoning xujayralari qon bilan keluvchi yirik molekulyar moddalar   bilan bevosita aloqada bo’ladi(gemato-ovarial tusik).

Shunday qilib,evolyutsiya jarayonida organizmning tashqi muhit ta’sirlariga ko’rsatadigan javob reaktsiyasining,ya’ni reaktivlikning mexanizmlari tobora mukammallashadiva murakkabo’ladi. Shu bilan  birga  organizmni o’zgaruvchan tashqi muhitga faol ravishda moslashuvini ta’minlaydigan yangi-yangi mexanizmlar paydo bo’ladi.

Reaktivlikni ontogeniz jarayonida takomillanishi ham  diqqatga  sazovordir.Odam  homilasida birlamchi  reaktivlik juda past bo’lib, immunologik reaktivlik esa asosan qon bilan keladigan tabiiy antitanalar orqali amalga oshadi. Allergik reaktivlik kuzatilmaydi.Reaktivlikning buzilishi odatda irsiy omillar bilan bog’liq bo’lib,molekulyar va xujayraviy sathda kechadi. Chakaloqlarda reaktivlikning holati asosan irsiy omillar, homila takomili davridagi sharoit va tashqi muhit ta’sirlari bilan belgilanadi.Yangi tug’ilgan chaqaloqlarda asab va endokrin sistemalarning taraqqiyoti oxirigacha etmagan, to’siqlar rivojlanmagan, teri epedirmisi  nozik,mikroblar uchun  o’tkazuvchan  bo’ladi.

Odatda bola ona organizmidan olgan  antitanalar bilan  tug’iladi,  bu  asosan  IgG  bo’lib,  taxminan  uch oycha  saqlanadi. Chaqaloq  organizmida  dastavval IgM  ishlanadi va  bir  yoshga  borib  uning  miqdori  etuk  odamlarnikiga  tenglashadi.Ikkinchi- uchinchi  haftalarda IgA   ishlana  boshlaydi.  Xususiy  IgG  oshishi  ikkinchi –uchinchi  oyga  to’g’ri keladi.

Antitanalar  hosil  bo’lish  jarayoni bir yosh  davomida  limfoid  to’qima  taraqqiy eta borishi bilan  kuchayadi va  balog’atga  etish  davridan  so’ng  etuk  organizm  darajasiga  chiqadi.

Buqoq  bezi (timus)  yaxshi  taraqqiy  etmagan, limfoid to’qimaning   faoliyati buzilgan  bo’lsa, turli immun  tanqislik(immunodefitsint)  holatlari  va  ular  bilan  bog’liq  kasalliklar  uchraydi.

Allergik, ya’ni  o’zgargan  reaktivlikning  yuzaga  kelishida  ikki davrni  kuzatish  mumkin. Birinchi  davr  to’rt-besh  yoshlargacha  bo’lib,  asosan  irsiy , nasldan-naslga  o’tuvchi  omillar  bilan  belgilanadi. Bu  davrda  allergiya   oziq- ovqat  mahsulotlari , uy-ro’zg’or  buyumlari, ba’zan  mikroblarga  nisbatan o’ta  reaktivlik bilan ifodalanadi.Ikkinchi davr  esa balog’at  yoshiga etganda  kuzatilib, o’z  ichiga nafaqat irsiy  omillarni,balki  tashqi  muhit  ta’sirini ham qamrab  olgan  allergik  reaktivlikning  shakllanganligidan dalolat  beradi.

Rezistentltk  ham  yoshga  nisbatan   turlicha  ifodalanadi.Masalan,  homilaga  ba’zi  mikroblarning(ich terlama)  zaharlari  ta’sir  etmaydi va  bu  xodisani  homila  hujayralarining  yuzasida   maxsus  retseptorlarning  hali   yo’qligi  Bilan  tushuntiriladi.  Boshqa mikroblarning  ( streptokokk,  difteriya)  zaharlariga  nisbatan  esa   rezistentlik  juda  past bo’ladi. Rezistentlik  mexanizmlari  chaqaloqda asosan bir yosh to’lguncha shakllanadi.

 

Reaktivlik mexanizmlari.

 

 

Reaktivlikning    mexanizmlarini  ta’minlashda  asab,  endokrin  va immun  sistemalar  asosiy  o’rin  tutadi. Bu  sistemalarning  onto-  filogenizda  takomillashuvi  reaktivlikning  tobora  mukammallashishiga va organizm  himoya  moslashuv  qobiliyatlarining  oshishiga olib  keladi.Masalan,  qattiq  uyqu  yoki  narkoz  paytida  organizm  turli  ta’sirlarga  chidamliroq   bo’ladi. Nospetsifik reaktivlikni ta’minlashda gipofiz, buyrak usti bezining gormonlarining ahamiyati juda katta. Spetsifik reaktivlikda esa timus, limfa tugunlari, ko’mik va taloqning faoliyati muhim rol o’ynaydi. Tibbiyot amaliyotidan ma’lumki , qalqonsimon bezning faoliyati oshganda yallig’lanish jarayonlari juda kuchli kechadi, bezning faoliyati pasayganda esa keskin susayadi. Reaktivlik me’da osti bezining endokrin faoliyati buzilganda ( qandli diabetda) ancha pasayadi, bu o’z navbatida organizmda turli xil yallig’lanish jarayonlarining paydo bo’lishiga olib keladi. Demak, reaktivlikning mexanizmlarini ta’minlashda asab, endokrin va immun sistemasi a’zolari eng asosiy ahamiyatga egadir.

Reaktivlik va rezistentlikda biriktiruvchi to’qimaning ham ahamiyati katta. Bu to’qimaning xujayralari immun jarayonlarida , fagotsitozda. Regeneratsiyada faol ishtirok etadi va himoya-to’siq   vazifalarini  o’taydi.

Reaktivlikda  tashqi  muhit  sharoitlarining  ham  ahamiyati  katta. Turli  xil  iqlim  sharoitlari  (yuqori yoki past  harorat,  namlik, qurukliq)  organizmning  ta’sirlarga  nisbatan  javob  reaktsiyasini tubdan  o’zgartirishi  mumkin.  Ijtimoiy  omillar  ham  ( ochlik, stress, mehnat  sharoitlari)  reaktivlikning  o’zgarishiga  olib  keladi.  Salbiy  tashqi va ijtimoiy  omillar  ta’sirida  allergik  reaktsiyalar  va  immunitetning  keskin  pasayishi  kuzatiladi.

 

 

Patologik  tolerantlik.

 

Tolerantlik ( lotincha  o’zgaruvchanlik ,  ko’nikuvchanlik,  chidamlik)  organizmning  undagi  antigenlarga  nisbatan” chidamliligi”  bilan  harakterlanuvchi  holat.  Bunday  holatda  IKS  ning  xujayralari  maxsus  antitanalarni va immun  limfotsitlarni ishlab  chiqarmaydi,yo  immunitetning  yot- begona  axborot  tutuvchi  omilni  emiruvchi  va  eliminatsiya  qiluvchi  effektor  o’z  faolligini  amalga  oshira olmaydi.

Keng  biologik  ma’noda  tolerantlik  uch  turda  bo’lishi  mumkin..

1)  Patologik.  Bunda  organizm IKS  xujayralarining  antigenlarga  ko’pincha  bakteriyalar,  viruslar,  parazitlar, xavli o’sma  xujayralarini  yoki transplantatning antigenlariga  nisbatan “chidamligi” kuzatiladi.

Fiziologik  tolerantlik bu  organizm  IKS ning  oqsillari va  hujayralariga  nisbatan tolerantligini  anglatadi.Fiziologik  tolerantlik  shakllanishining  asosiy  mexanizmiF.  Bernet vaF.  Fenner  tomonidan  ishlab  chiqilgan  klonal- selektsion  nazariyaga muvofiq, IKS ning  xujayra  klonlarining  embrional  rivojlanish  davrida (IKS  hali  etarli  darajada  voyaga  etmagan  davrda)  organizmning  o’z oqsillari va xujayralarining antigenlari  tomonidan  kuchli  ta’siri natijasida  halok bo’lishi, eliminatsiya qilinishi va shu  tufayli  ularning  organizmda  bo’lmasligidir. Tolerantlikning  fiziologik  shakllariga ma’lum  darajada  asoslangan  holda  ajrim  qilingan  to’qima  xujayralarining  antigeniga  taaluqlidir. Bularga miya ,  ko’z, tuxumdon,  qalqonsimon  bez  to’qimalarining  gematoentsefalik, gematooftalmik,  gematoovarial,  gematotireoid  bilan   ajratilgan  ayrim to’qima  tarkibiy  qismlari  kiradi.

3) Indutsirlangan  (sun’iy  chakirilgan  davolash)tolerantlik  buIKSning  turli  subsistema  xujayralari  faoliyatini  maqsadga  muvofiq  ravishda  pasaytmruvchi  ta’sirlar  yordamida  yuzaga  keltiriladi.  Odatda  ushbu  maqsadda  ionlanuvchi  nurlanish  ,tsitotoksinlar  ,  immunodepressantlarning  katta  dozalari  qo’llaniladi,  Ushbu  omillarning  barchasi  IKS  xujayralarining bo’linishi  va etilishini tormozlaydi  yoki  bloklaydi.

Indutsirlangan tolerantlikdan  meditsinada  a’zo  va  to’qimalar  transplantatsiyasi  samaradorligini  oshirish  ,  allergik  reaktsiyalar  hamda  autoimmun  jarayonlarni  davolashda   foydalaniladi.