KITOB haqida
KITOB haqida Kitob bir necha ming yillar avval paydo bo’lgan, bu davrda u turli xil ko’rinishda bo’lgan. Bobilliklar, ossuriyaliklar va boshqa qadimgi xalqlar kitobni loydan tayyorlashgan. Buning uchun ular yumshoq loydan tayyorlangan taxtachalarga uchli yog’och bilan maxsus belgilartushirishgan. So’ngra uni oftobda quritishgan yoki olovda
pishirishgan. Kitoblar, hatto kutubxonalar mana shunday maxsus loy taxtachalardan tashkil topgan. Shoh Ashshur- banipal (miloddan avvalgi 7-asr)ga qarashli shunday kutubxonani yuz yil muqaddam qadimgi Ossuriya davlatining poytaxti bolgan joydan qazib topishgan.
Xitoyda esa dastlab kitobni yupqa bambuk plastinkalarga yozishgan. Keyinchalik ular o‘z kitoblarini mo‘yqalam (cho‘tkacha) va tush bilan ipakka, milodiy 2-asrdan boshlab qog‘ozga yozishgan.
Qadimgi Misrda kitob matnlarini tosh taxtachalarga o‘yib yozishgan. Keyin papirusni ixtiro qilganlar. Presslangan qamish plastinkalarni bir necha o‘n metrgacha uzunlikdagi tasma shaklida yelimlashgan. Ularni o’rog’liq holda saqlaganlar. Misr papiruslaridan deyarli ikki ming yil davomida Yunoniston va Qadimgi Rimda yozish uchun yaxshi material sifatida foydalanishgan. Misrning Iskandariya shahridagi kutubxona qadimgi dunyodagi eng katta kutubxona hisoblangan.
Miloddan avvalgi 2-asrda Pergam podsholigidagi ustalar yozuv uchun hayvon terisidan
Bolalar uchun nashr etilgan kitoblar.
yangi material – pergament tayyorladilar. Usmon Qur’oni Toshkentda O‘zbekiston Yunoniston va Qadimgi Rimda papirus va permusulmonlari idorasi kutubxonasida saqlagament juda qimmatbaho material bo‘lganligi nadi.
uchun xomaki matn va xatlarni uchi o’tkir Qog‘ozning kashf etilishi kitob tarixida tayoqcha bilan ustiga mum surtilgan taxtachayangi davr ochdi. Ilk o‘rta asrlarda 0‘rta ga yozganlar. Osiyo va Xitoyda qog‘oz tayyorlash ancha
yida saqlanadi. Pergamentga bitilgan Kitoblar har xil hajmda bo’lib, qadimgi noyob kitob namunalaridan biri – ba’zilarining balandligi bir yarim metrdan
ham oshadi. Uni bir kishi ko’tara olmaydi ham. Shuningdek, mitti kitoblar ham bor: ayrimlari gugurt qutichasiday kelsa, boshqasi pochta markasi hajmidadir. Kitoblar qanday o’quvchilar ommasiga mo’ljallanganligi, maqsadi va mavzuiga qarab turlarga ajratiladi. Ommaviy, mutaxassislar uchun va bolalar kitobi bo’lishi mumkin. Shuningdek, ilmiy-ommabop, o‘quv, adabiy-badiiy va boshqa xil kitoblar- ga bo’linadi. 0‘quv kitoblari darslik, o‘quv qo’llanmasi, o‘quv-uslubiy qollanma kabi turlarga ajratiladi.
KITOB BOSISIH
Qadimda risolalar qo’lyozma tarzida tayyorlangan. Qo’lyozmalarni xattotlar bejirim qilib oqqa ko‘chirishgan, naqqoshlar bezak ‘bilan bezashgan, muqovasozlar varaqlarni tikib va qolipga tortib kitob ho- liga keltirishgan. Zardushtiylik dinining muqaddas yozuvlari to’plami sifatida bizgacha yetib kelgan kitob – «Avesto» teriga yozilgan. Hozir fanda ma’lum bolgan «Avesto» milodning 6-asriga, ya’ni shoh
Kitob bosish sexi.
Xisrav I davriga oid. Unda 0‘rta Osiyo, Eron, Ozarbayjonga doir ma’lumotlar aks ettirilgan. Birinchi bosma kitoblar ksilografik (yunoncha «ksilo» – «daraxt» va «grafo» – «yozaman» so’zlaridan) kitoblar deb atalgan. Ularni quyidagicha tayyorla- ganlar: tekis yog‘och taxta ustiga matnning teskari (aks) tasvirini yozganlar. Usta o‘tkir pichoqda ehtiyotlik bilan yog’ochni o’yib yozgan. Natijada matnning qavariq tasviri hosil bo‘lgan. Unga bo‘yoq surkab, ustiga pergament (maxsus ishlov berilgan buzoq terisi) yoki qog‘oz bostirilgan va bo‘yoq yog‘ochdan varaqqa o‘tgan. Xuddi shu usulda gravyuralar ham tayyorlangan (gravyura to‘g‘risida siz «Grafika» maqolasidan o‘qib olishingiz mumkin).
Bunday kitoblarni tayyorlash juda qiyin bo‘lgan, chunki yog’och taxtalarga bir necha o‘n ming harfni o‘yib ishlashga to‘g‘ri kelgan. Shuning uchun kishilar uzoq yillar davomida alohida harflardan iborat bosma shaklni yaratishga intilganlar. Shunday kitob bosishga doir dastlabki tajribalar Xitoyda 1041 —48-yillarda amalga oshirilgan.
Yevropada bosma kitob ixtirochisi logann Gutenberg bo‘ldi. Uning hayoti to’g’risida ma’lumotlar juda oz. Biz ixtirochi Germaniyaning Mayns shahrida 1394- 99-yillar orasida tug’ilganligini, Strasburg shahrida usta bo’lib ishlaganligini bilamiz, xolos. Gutenberg o‘z ixtirosini yashirincha tayyorlagan.
Xo’sh, Gutenberg nimani ixtiro qildi?
Gutenberg yog‘ siqib chiqarish uchun mo‘ljallangan oddiy pressni bosmaxona dastgohiga aylantirdi va uni kitob bosishga moslashtirdi. Ammo asosiy narsa bunda emas, balki matndan xohlagan miqdorda nusxa ko‘chirishga imkon beruvchi bosma shaklni ixtiro etganligida. Bu ixtiro tezda butun dunyoga yoyildi. 15-asr oxiriga kelib Yevropaning o‘nlab shaharlarida kitoblar bosilib chiqdi. Bu birinchi kitoblarning ko’pi saqlanib qolmadi.
Kitob bosish jarayoni yildan yilga asta- sekin takomillashib bordi. Turkistonda birinchi bosma kitob 1868-yil Turkiston harbiy okrugi shtabi (Toshkent) da chiqarildi. 0‘zbek tilida nashr etilgan birinchi kitob Shohimardon Ibrohimovning «Kalendar» («Taqvim») kitobi (1871) bo‘ldi. 1874-yil Xiva shahrida Muhammad Rahimxon (Fe- ruz) tomonidan toshbosma (litografiya) qurildi va u yerda 1880-yillardayoq ancha kitoblar bosildi. 1883-yilda Toshkentda ham birinchi marta toshbosma usulida kitob chiqarildi. Shundan so‘ng O‘zbekistonning ko‘p shaharlarida birin-ketin bosmaxonalar tashkil etildi. Hozir O‘zbekistonda 1300 dan ziyod matbaa korxonasi faoliyat ko’rsatmoqda (2009).
